Wat het water te zeggen heeft

Het is een breed thema, met eindeloos veel dwarsverbanden, vertakkingen, mogelijkheden, interpretaties, dus het is lastig om er iets algemeens over te zeggen; het water wist elke poging tot een kern of stabiele betekenis uit. Omtrekkende bewegingen, kleine rimpels in het oppervlak, dat is wat het me toestaat.

De oceaan maakt deel uit van de meer algemene obsessie van de kunstwereld met natuur en ecologie. Een urgent, complex onderwerp, maar schuilt er niet een onmogelijkheid in het centraal stellen van natuur in de kunst? Natuur is immers het Buiten, de Ander van cultuur. Alles wat kunst niet is. Hoe verbeeld je dat?
Misschien bestaat de natuur niet eens meer, misschien is er geen buiten meer, aangezien we in een tijd leven waarin alles door de mens wordt beheerst, in het zogenaamde Antropoceen. Als dat zo is, is de obsessie met natuur een melancholisch project.
Je kunt ook zeggen dat door de menselijke invloed op ecologische processen de natuur inmiddels zo ernstig is ontwricht dat de balans tussen natuur en cultuur eruit is geslagen. Overal ter wereld wordt dit al gevoeld. Tegelijkertijd hangt er een verwachting in de lucht, de verwachting van iets nog veel ergers, binnen afzienbare tijd. De oceanen zijn essentiële organen in het behouden en herstellen van de balans in het grote ecosysteem dat de aarde is. Ze zijn groot, machtig. Vloeibaar, vloeiend, non-hiërarchisch, kwetsbaar en sterk tegelijk. Ze zijn alles wat wij niet zijn. In die zin zou je de vraag beter kunnen omdraaien (dan wordt hij retorisch): hoe zouden kunstenaars zich niet met oceanen bezig kunnen houden?

Veel van de aandacht voor de oceaan is ongetwijfeld te danken aan een populair essay van genderwetenschapper Astrida Neimanis, Hydrofeminism: or on Becoming a Body of Water (2012). De mens bestaat voor bijna tachtig procent uit water, waarmee we min of meer gelijk zijn aan kwallen. Al het leven bestaat uit water. Dat legt de basis voor een noodzakelijke eco-solidariteit tussen alle waterige wezens – tussen mens, dier, en natuur, stelt Neimanis. Hydrofeminisme is de alliantie tussen ecologie, feminisme, antiracisme en antikolonialisme, zoals het water naties, soorten en wezens aan elkaar verbindt, zonder zich aan de toxische menselijke grenzen en structuren te houden. Door water zijn we aan elkaar gelinkt, en daarom hebben we de morele taak om voor al het leven op aarde te zorgen.
Een sterk beeld, die waterige wezens. Het essay heeft een mooie stijl, vol waterige metaforen. Ik heb echter nooit helemaal begrepen waarom het zoveel teweeg heeft gebracht. In feite zegt Neimanis niets anders dan wat de eco-feministische oermoeder Donna Haraway vele jaren vòòr haar ook al schreef, of Vandana Shiva. Natuurlijk is H2O een essentieel element in de natuur, maar dat is zuurstof ook, en waar blijft oxyfeminisme? Waarom zou de erkenning van waterigheid een sterke basis zijn voor een politieke beweging, en bestaan die bewegingen niet allang? Wat voegt het toe aan de zeer bruikbare term ‘intersectioneel feminisme’, gemunt door Kimberlé Crenshaw? Neimanis husselt wat bekende ideeën door elkaar, schrijft het meanderend, poëtisch op, en spreekt inmiddels op zo’n beetje elke academische of kunstgerelateerde zoomconferentie.
Eerder dit jaar, op een winterse maandagochtend, ben ik eens onmogelijk vroeg opgestaan om zo’n conferentie aan de andere kant van de wereld te kunnen volgen. Nu moest ik het eens en voor altijd weten. Ik hoopte dat Neimanis mijn gebrom zou ontkrachten en me alsnog kon overweldigen met de rijkdom van haar ideeën. Neimanis vertelde openhartig dat ze minstens tien nieuwe termen had bedacht in haar academische carrière voordat ze met ‘hydrofeminisme’ op de proppen kwam, omdat het bedenken van een buzzword haar vooruit zou helpen op de zeer nauwe academische ladder. Immers, hoe meer je geciteerd wordt, hoe groter de kans op een baan. Na tien pogingen had ze eindelijk beet. Alle begrip voor iedereen die worstelt in de academische wereld; er zijn veel te weinig banen, het systeem is verziekt. Maar haar verhaal onthulde de zwakheid van haar concept. In eerste instantie was ze dus niet gericht op het ondermijnen van machtsstructuren, maar op het in stand houden daarvan.

Misschien ligt het aan deze bedenkingen dat ik soms ook niet zo onder de indruk ben van hydrofeministische kunstwerken. Ze missen vaak scherpte; kunstenaars lijken er vanuit te gaan dat de evocatie van de oceaan vanzelf een belangwekkende betekenishorizon opent, iets met non-hiërarchische, vloeibare verbanden, decentralisatie, de complexiteit van ecosystemen en een nieuw paradigma voor het westers denken. Ik heb vrij simpele, naïeve uitbeeldingen van de oceaan gezien, alsof we voor het eerst beseffen wat dat enorme, rijke, overweldigend diepe oppervlak eigenlijk is. Ik was bij een performance waarbij het publiek een score kreeg die door de oceaan geïnspireerd was, wat uiteindelijk erg leek op een geleide contactimprovisatie. Een andere keer moesten we met onze handen en mond het geluid nadoen van golven. Vaak blijft het een beetje hangen in esoterisme.

Misschien oordeel ik te hard. Ik denk alleen dat oceanische kunst pas zinvol is als er ook wordt gereflecteerd op de rol die het kunstwerk speelt in de kunstwereld en daarbuiten. Op de grotere structuren en of die werkelijk worden uitgedaagd, en op de onmogelijkheid of uitdagingen van het verbeelden of oproepen van de relatie tot natuur binnen een culturele instelling.

Zoals in het werk van de Braziliaanse kunstenares Gabriela Carneiro da Cunha. Ik schrijf dit vanaf een festival in Wenen, een stad waar de zee ver weg is. Maar er is wel een rivier. Da Cunha gaat hier elke dag op pad met een groep vrouwxn van alle achtergronden, om te luisteren naar de verhalen van de Donau. Eerder luisterde ze naar de verhalen en trauma’s van de Amazone, geïnspireerd door inheemse tradities van het gebied. De vrouwxn zingen, baden, vertellen. Rituelen en spiritualiteit die geen ontsnapping ensceneren, geen eenvoudige evocatie van een zacht, ruisend alternatief, of de hoop op verlossing, maar een praktijk die werkelijk een relatie aangaat met de materiële realiteit, met de ecologische en juridische problemen van het water. Het water wordt niet vervangen door de verbeelding, door lichamen die waterig proberen te bewegen. Het kunstwerk gaat naar het water toe, en luistert.