Onze stuntelige pogingen tot andere vormen van liefhebben
Persis Bekkering schrijft maandelijks over de kunstwerken die haar blik op de wereld doen kantelen.
In de christelijke gemeenschap waarin ik opgroeide, werd geloofd dat God liefde is. God houdt van mensen als een vader van zijn kind, maar dan nog vollediger, zonder de tekortkomingen van menselijke vaders. De liefde van God is een aanbod dat voor iedereen geldt, leerde ik. De enige voorwaarde om het te ontvangen was het willen aannemen. Met onze handen in de lucht en ogen dicht bezongen we hoe blij we met dat cadeau waren.
Een paar keer heb ik die liefde ervaren, denk ik. Dat voelde meer als een erkenning van het verlangen onvoorwaardelijk geliefd te worden, of als een troost voor de tekortkomingen van mijn menselijke vader; niet per se als liefde, puur. Vaker was ik vertwijfeld, en vroeg ik me af hoe ik die gratis liefde moest interpreteren. Het lukte me niet om dankbaar te zijn, omdat ik niets voor die liefde had hoeven doen. Al jong doordrongen van de mechanismes van de buitenwereld, waarin waarde door schaarste wordt bepaald, kon ik niet in het religieuze universum stappen waarin andere wetten gelden dan die van vraag en aanbod. Onbeperkte liefde voor iedereen leek me niet de moeite, laat staan een recht. Want wat is liefde, die als een eindeloze bron beschikbaar is, waard?
Niet dat ik weet wat liefde eigenlijk betekent. Met mijn vrienden discussieer ik graag over wat we revolutionaire of radicale liefde noemen, een idee van liefde dat zich niet volgens de logica van bezit gedraagt. Waarmee we bedoelen dat in het gangbare, laten we zeggen kapitalistische idee van een liefdesrelatie, het monogame koppel, mensen zich min of meer gedragen als elkaars eigendom. Niet in economische of fysieke zin, maar wel geestelijk. Je behoort aan die ander toe, en aan niemand anders. Een ideaal koppel, dat zijn twee mensen die elkaar aanvullen, zozeer dat ze geen behoefte aan anderen hebben. Met liefde op zichzelf is niets mis, vinden mijn idealistische vrienden en ik: hoe meer liefde hoe beter. Maar dat model van een bezitsrelatie wringt.
Inspiratie halen we bij Sovjet-revolutionair Aleksandra Kollontaj (1872-1952). De Zweedse kunstinstelling Tensta konsthall organiseerde afgelopen jaar een researchproject over haar vooruitstrevende ideeën over liefde en familie, met onder andere een tentoonstelling van kunstenaar Dora García, Red Love. Bij het project werd ook een essaybundel uitgegeven, Red Love: A Reader on Alexandra Kollontai, waarin kunstenaars en denkers op Kollontaj’s ideeën reflecteren, teksten die mijn vrienden en ik op de eerste zonnige dag van het jaar op een kleedje in het park gretig aan elkaar voorlazen. Mooie zinnen werden herhaald of door een yes! onderstreept. Yes voor een citaat van Nietzsche: ‘Liefde voor één persoon is barbarij: want het gaat ten koste van alle anderen.’
Voor Kollontaj was het zoeken naar vormen van radicale liefde deel van haar antikapitalistische politiek. Rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid zijn onmogelijk in een systeem dat draait om privébezit, redeneerde ze; economie en liefde worden volgens dezelfde principes gereguleerd. Dat druist misschien in tegen hoe de meeste mensen relaties ervaren, want je wilt je leven met iemand delen omdat je van die persoon houdt. Toch wijst alleen al de taal die daarvoor gebruikt wordt (ik ben de jouwe, jij de mijne) op de aanwezigheid van die logica.
Behalve dat ‘bezitsliefde’ twee mensen reduceert tot onvolledige wezens die alleen in elkaar hun verwezenlijking vinden, levert het ook een probleem op voor de samenleving, volgens Kollontaj. Omdat zo’n liefdeseenheid zich op elkaar richt, keert het zich van de wereld af. Denk aan de vriend die uit je leven verdwijnt wanneer hij verliefd wordt, omdat hij totaal in zijn nieuwe relatie opgaat, waarna hij pas weer gezellig wordt als het uit is. Een stel heeft aan zichzelf genoeg, waardoor het veel moeilijker is om banden aan te gaan met iedereen die niet tot deze eenheid behoort; voor anderen, vreemden, voor de wereld. Radicale zorg voor de wereld staat haaks op bezitsliefde. Eerder schreef ik hier over de crisis in zorg die zich steeds verder verdiept, een thema waar veel kunstenaars nu mee bezig zijn. Radicale liefde is een antwoord op die crisis: alleen red love maakt werkelijke solidariteit mogelijk.
Dora García werkte eerder samen met kunstenaar en schrijver Ingo Niermann aan Army of Love, een meerjarig project dat onder andere bestaat uit films, trainingskampen, performances en boeken. De soldaten van het Liefdesleger verspreiden liefde aan wie dat maar wil en nodig heeft. Met liefde wordt niet alleen ‘free hugs’ bedoeld, het gaat verder, het leger streeft naar het bieden van complete liefde: zorg, sensuele en erotische liefde, verlangen en respect. Iedereen heeft recht op liefde, is het grondbeginsel.
Ook voor Niermann kan liefde niet in een bezitsmodel gegoten worden, het is een eindeloze bron waaruit ieder neemt en waaraan ieder geeft. Maar hij uit tevens kritiek op de socialistische ideeën over vrije liefde, zoals die van Kollontaj of Charles Fourier – de Franse negentiende-eeuwse filosoof die met zijn ideeën de basis legde voor de seksuele revolutie van de jaren zestig. Wat deze denkers negeren is dat niet iedereen in gelijke mate toegang heeft tot liefde, omdat ze niet voldoen aan de normen van schoonheid, gezondheid en mobiliteit of sociaal kapitaal. In plaats van te doen alsof iedereen mooi en aantrekkelijk is, richt het leger zich expliciet op wie meestal uitgesloten wordt van liefde.
In de film Army of Love uit 2016 van Niermann en Alexa Karolinski zien we hoe dat eruit kan zien. Een oudere man in een rolstoel knuffelt naakt met een mooie, jonge vrouw, terwijl de man in voice-over vertelt wat zijn aantrekkelijkste eigenschappen zijn. De vrouw geeft hem kusjes. Een oudere vrouw danst traag met een beeldschone kunstenaar die zich bij het leger heeft aangesloten omdat hij voelt dat hij genoeg liefde te geven heeft. In een zwembad dobberen de liefdesbehoevenden in de armen van de soldaten.
Is liefde een recht? Is het wel liefde, als je vanuit plichtsbesef vreemden aanraakt?
Het project is intrigerend, omdat het zichzelf zo serieus neemt. Het leger is geen fictie of postmoderne ironie, het bestaat echt, iedereen kan zich aanmelden. Interessant is ook dat het leger nooit echt operationeel wordt maar al jaren in oprichting is, dat de fundamenten en organen voortdurend worden bevraagd en opnieuw gevormd.
Maar het roept ook allerlei vragen bij me op, vragen van ethische, esthetische, politieke aard. Is liefde een recht? Is het wel liefde, als je vanuit plichtsbesef vreemden aanraakt? Ervaren de mensen in de film werkelijk liefde van de soldaten, als ze er niets voor hoeven doen, als het niet gebaseerd is op wie ze zijn, maar alleen op het feit dat ze mens zijn? In feite is Army of Love de christelijke liefde in seculiere vorm; het stelt overdaad tegenover schaarste, vanzelfsprekendheid tegenover verdienste, maar zonder de logica van de (buiten)wereld zelf te veranderen. Army of Love is veeleer een artistieke utopie dan werkelijk een leger dat aan de fundamenten van de samenleving morrelt.
Op het kleedje in het park bespreken we onze liefdeslevens, onze stuntelige pogingen tot andere vormen van liefhebben, experimenten tussen romantiek en vriendschap in, meerdere verbindingen tegelijk, steeds verschuivend in intensiteit. Revolutionair, misschien, maar vooralsnog vooral ingewikkeld en rommelig, want hoe vinden we de balans tussen verbinding en vrijheid, individualiteit en toewijding, waarom zijn de ideeën zo mooi maar is de uitwerking zo moeilijk? Vergroten we nu echt de hoeveelheid zorg en liefde in de wereld, of is radicale liefde vooral een tijdrovend agendaprobleem?
We houden het erop dat we niets hoeven op te lossen, dat we niets hoeven te bewijzen, dat dit is wat leven is: steeds weer proberen. Zoals het leger nooit écht van start gaat maar in de opstartfase blijft steken. Misschien schuilt daarin de radicaliteit: niet in het dogma dat ons verplicht iedereen lief te hebben, alsof we prachtige goden zijn, maar in de acceptatie dat het project gedoemd is te falen, en dat we desondanks toch blijven verlangen, blijven liefhebben.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl