Zwart homoseksueel verlangen – over het werk van Isaac Julien in het Bonnefanten

Een zwart herenkoppel, gekleed in black tie, is bezig aan een dans. Ze kijken langs elkaar heen, alsof ze allebei in eigen gedachten verzonken zijn of opgaan in hun vanzelfsprekende bewegingen. Op de achtergrond zitten twee mannen van hun drankjes te genieten en rechts in beeld kijkt de helft van een ander koppel naar het nabije danspaar dat geflankeerd wordt door een grote bos witte rozen.

De scène is afkomstig uit Isaac Juliens film Looking for Langston (1989). Die ene still, waarvan ik nu weet dat die ‘Pas de Deux with Roses’ heet, was lange tijd het enige dat ik ervan kende. Ik heb niet kunnen achterhalen waar ik het beeld voor het eerst tegenkwam. Een jaar geleden sierde het de cover van het kunstmagazine Frieze, maar in mijn herinnering achtervolgen de dansers me al veel langer.

Recentelijk zag ik ze daadwerkelijk bewegen – voor het eerst. De film is in zijn geheel te zien in het Bonnefantenmuseum in Maastricht, waar het deel uitmaakt van Juliens solotentoonstelling ‘What Freedom Is To Me’, dat een overzicht biedt van het oeuvre van de Britse kunstenaar. Er is werk uit de vroege jaren tachtig te zien, gemaakt met het Sankofa-collectief dat hij mede oprichtte, naast nieuwe en omvangrijkere installaties.

In Looking for Langston onderzoekt Julien (Londen, 1960) de erfenis van dichter en toneelschrijver Langston Hughes. Hij maakte deel uit van de Harlem Renaissance, een artistieke beweging van zwarte kunstenaars van honderd jaar geleden. Hughes vroeg zich in een van zijn gedichten af wat er gebeurt met een uitgestelde droom: droogt het uit, begint het te etteren en te stinken naar rot vlees of explodeert het?

Looking for Langston formuleert de vraag van Hughes opnieuw: waarom zou je een droom uitstellen? Zwart homoseksueel verlangen staat centraal in de film, een rode draad door het oeuvre van Hughes én een onderwerp dat niet vaak de ruimte krijgt. In het begeleidend schrijven lees ik dat voor Julien het verlangen zich meer in de fantasie dan in het echte leven afspeelt. Dat is zo, vandaar dat de film zo dromerig en sereen is, totdat aan het einde een groep mannen de deur intrapt en de idylle verstoort.

Houdt het verlangen zich niet op in de fantasie of de droom, omdat de werkelijkheid er zo vaak mee op ramkoers ligt? De groep mannen staat voor iets groters. Voor de gebruikelijke vijandigheid richting zwarte homoseksuele mannen, maar ook voor de aidsepidemie die toen al jaren woedde en juist in die gelederen zo meedogenloos toesloeg. Als je droom tot de dood kan leiden, denk je wel twee keer na.

Toch ligt het genuanceerder, als je kijkt naar een werk van Julien dat twee jaar eerder verscheen: This Is Not An AIDS Advertisement (1987). Dezelfde onderwerpen komen op een veel uitgesprokener wijze aan bod. Julien rijgt scènes uit het leven aan elkaar. Terwijl de zon ondergaat, omarmen vage silhouetten elkaar op een ongedwongen manier. Een terugkerend beeld is dat van een koppel (een van de twee is Julien zelf) dat de camera, de kijker misschien wel, een bos bloemen toesteekt.

Dan volgt het tweede deel, waarin een dancetrack ingezet wordt. Enkele beelden uit het eerste deel passeren weer de revue, maar ze vloeien sneller en onherkenbaarder in elkaar over. Om het beeld gaat eigenlijk niet meer, het gaat om de mechanische stem die als een mantra herhaalt dat het beeld geen aids-advertentie is. Het is liefde, verlangen en samenzijn dat we zien, stuk voor stuk dingen waar, zo benadrukt ook de stem, je je niet schuldig over moet voelen.

In zijn werk dat sindsdien verscheen, heeft het woord niet meer zo’n prominente rol en prevaleert het beeld. Dat is ook veel gemakkelijker te stileren, zo blijkt uit Juliens recente films en installaties. De installatie over vrijheidsstrijder Frederick Douglass toont zijn detaildrift en audiovisuele kunnen. En de documentaire over de Italiaans-Braziliaanse modernistische architect Lina Bo Bardi was voor mij de verrassing van de tentoonstelling: architectuur en dans vallen samen en vormen een ‘wonderbaarlijke verstrengeling’ (haar woorden), net zoals kunst en leven, fantasie en werkelijkheid dat doen, zoals het werk van Julien al veertig jaar demonstreert.