‘Zien leidt tot gedenken, gedenken leidt tot doen.’

31 oktober 2018

Deze quote diende jarenlang als inspiratiebron voor het Joods Historisch Museum. Nu is hij te lezen bij binnenkomst van de tentoonstelling The Institute of Ongoing Things van kunstenaar Uri Katzenstien. In een eigen bedacht schrift schreef hij het op de entree-muur en ontvangt hij je op deze wijze in zijn persoonlijke bibliotheek. Waar de quote zijn betekenis volledig verleent aan de installatie die volgt, lijkt het haast geen toeval te zijn dat het juist bij deze tentoonstelling op de muur is geschreven. De kunstenaar is tijdens de voorbereidingen van deze expositie plotseling overleden. The Institute of Ongoing Things, een installatie over zien, gedenken en doen.

Uri Katzenstein, Pretzels.

Een lange gang gevuld met een grote kast waar een overvloed aan opzichzelfstaande objecten instaan, bereikt de toeschouwer bij binnenkomst van de tweede ruimte. Het is een verzameling van beeldjes, kleine installaties, figuren met verminkte lichamen en trofeeën. Denk hierbij ook aan bijvoorbeeld een collectie eigen afgeknipte nagels. Iedere object laat een herinnering zien. Het geheel samen symboliseert Katzensteins persoonlijk denken en het dient als een altaar voor zijn veelzijdige kunstwerken die allemaal een antwoord zijn op of een confrontatie met een eigen, persoonlijk trauma of dat van zijn land; Israël. Katzenstein is er dan ook van overtuigd dat kunst een therapeutische werking kan hebben wanneer het ons met beelden verzadigd. Het trauma moet gezien worden, het liefst in overvloed, dan pas kan het tot een gesprek leiden. De twee tegenoverstaande identieke stoelen, waarin een Swastika is verwerkt, dienen deze opvatting. Met de objecten uit de kast tegenover mij, stel ik via hen de vragen die ik Katzenstein had willen stellen. Hoe houden we een trauma levend? En mocht dit lukken, kunnen nabestaanden zich daardoor dan beter verzoenen met historisch leed?

‘Een trauma bevindt zich vooral in jouw eigen archief, waar een film vaak opnieuw wordt afgespeeld.’

Waar een trauma niet altijd zichtbare kenmerken bevat, zijn bij alle acht figuren uit de reeks Gezinnen een litteken te zien. Allen hebben zij hetzelfde gezicht, dat van hun maker en weerspiegelen de belangrijkste sociale eenheid, het gezin. De een zonder ogen, de ander enkel met één oog, ontblootte geslachtsdelen, half man, half vrouw. Hun eigen pijn en dat van de ander dragen zij met zich mee. Er is altijd de angst elkaar te verliezen; want hier zijn we immers allemaal bang voor, toch? Je geliefde zwaaiend vanaf een steeds verder wegdrijvend fictioneel eiland ergens in zee, weg van jouw kleine eiland met amper bewegingsruimte. Via een verrekijker zoek je op een eigen manier contact en hoop je op een reactie. Maar de horizon is leeg en wat zich daarachter bevindt is onduidelijk. Zo ziet volgens Katzenstein deze angst eruit, getoond in de film Zorgdragers. Een trauma is een angst die we met ons meedragen, die zichtbaar is door uitingen van deze constante angst en in de vorm van littekens. Maar een trauma bevindt zich vooral in jouw eigen archief, waar een film vaak opnieuw wordt afgespeeld.

Uri Katzenstein, Zorgdragers.

Een onderwerp dat niet onbesproken blijft, is het nationaal trauma van zijn land, de Shoah. Anno 2018 heeft slechts een op de tweehonderd Nederlanders de oorlog als volwassene meegemaakt. Worden de verhalen nog wel genoeg vertelt, en hoe worden deze straks levend gehouden? Katzenstein doet dit op een vrij humoristische wijze, door het ineenschuiven van Boeddha en Hitler tot Boedler. De kenmerkende haardos en snor zijn hier blond geverfd. Verstijfd in zijn houding, klaar om zijn pirouette te draaien, draagt hij een jurk. Waar het vooral lachwekkend lijkt om de Führer als dansend meisje af te beelden, is het dat niet geheel. Door de antoniemen goedheid en wreedheid te verenigen, laat hij zien dat deze naast elkaar kunnen bestaan. Heinrich Himmler, de man die bedacht hoe de Shoah uitgevoerd kon worden, en zijn vaderrol zijn hier een passend voorbeeld voor. Hij liet zijn ‘Püppi’ de wereld zien en nam haar overal mee naar toe, zo wordt duidelijk in zijn biografie geschreven door Peter Longerich. Waar hij verantwoordelijk is voor de moord op miljoenen joden was hij daarnaast ook een goede vader. Een soort wolf in schaapskleren, een Hitler in tutu.

‘Want zoals alles een spiegelbeeld heeft, heeft een trauma dat ook.’

Katzenstein neemt je bij de hand in een tour door zijn persoonlijke verzameling. Tegenpolen worden verenigd en Katzenstein gebruikt daarbij de metafoor van een spiegel. De woorden DOG en GOD in zijn werk Boksbeugel zijn in betekenis het tegenovergestelde. Een belediging en een zegen. Dezelfde letters, een andere volgorde. Want zoals alles een spiegelbeeld heeft, heeft een trauma dat ook.