Ze zeggen dat de wereld kleurlozer is geworden

Gisteren schreef ik de eerste versie van dit essay en toen ik het vanmorgen teruglas, viel me vooral op hoe flink ik op dreef was. Met een gestrekt been ging ik erin om voor eens en altijd grijs op de kleurkaart te zetten: ‘Grijs is een kleur. Net als zwart en wit kleuren zijn. Grijs is zelfs de meest kleurige kleur die ik…’. De rest heb ik gewist. Want tijdens het lezen van mijn eigen tekst kwam vooral de vraag op of ik me in al die jaren dat ik bijna fulltime met kleur werk – nu zo’n negen jaar – wellicht de realiteit met betrekking tot kleur uit het oog ben verloren. Ik las mijn stuk en werd geconfronteerd met mijn stuwende drang om te bewijzen dat de kleur grijs niet gelijk staat aan kleurloosheid. Maar nu vraag ik me af of dat wel zo is. En of dat überhaupt van belang is?

De aanleiding van dit essay is een verzameling Twitter-berichten die ik afgelopen zomer van meerdere mensen toegestuurd kreeg. In deze berichten werd beweerd dat dingen in de wereld, zoals auto’s, meubels, muurverf, meer en meer worden uitgevoerd in grijstinten met het resultaat dat de wereld alsmaar kleurlozer en kleurlozer wordt:
‘If you feel like the world seems increasingly colourless, you’re not just imagining it. Take cars, for example. Greyscale colours now make up three quarters of cars produced globally, compared to less than 50% in the past.’ Zo luidt het bericht van ‘The Cultural Tutor’ op 26 juli 2022.

De man die zich The Cultural Tutor noemt, grijpt met deze uitspraak terug op een onderzoek waarin een selectie foto’s van objecten werd geanalyseerd. De foto’s zijn afkomstig uit de collectie database van vijf Britse musea die samen de Science Museum Group Collection vormen. Meer dan 7.000 foto’s van objecten werden door de onderzoekers in een database gegooid en bekeken op basis van vorm, textuur en kleur. Productfoto’s van telefoons, typemachines, horloges, fototoestellen en klokken. Daaruit hebben ze een kleurgrafiek gedestilleerd die laat zien dat vooral geel en bruin in de laatste decennia zijn verdwenen en dat zwart, grijs en wit zijn toegenomen. Hout wordt niet langer als basismateriaal ingezet, daarvoor in de plaats kwam eerst plastic en daarna metaal; dat verklaart de afname van geelbruin en de toename van grijs. Het veel voorkomende rood, helblauw en groen uit de jaren zestig en zeventig verklaren de onderzoekers aan de hand van eerdergenoemd plastic. Er is nog altijd veel te veel plastic maar het materiaal is niet meer zo populair waardoor het extra artificiële felle kleurtje de laatste decennia achterwege wordt gelaten.

Ik pik nog één voorbeeld uit het materiaal van The Cultural Tutor. In zijn reeks berichten toont hij ook foto’s van twee verschillende interieurs. Een geelbruin eikenhouten interieur uit de jaren zeventig tegenover een bouwmarkt interieur uit 2022. Het is een vergeeld houten tafereel tegenover een grauwe soep bestaande uit een grijze hoekbank, grijs laminaat, grijze gordijnen en een zwart flatscreen op een grijs synthetisch kleed.

Ik kan me van ontwerper en kleuronderzoeker Hella Jongerius een uitspraak herinneren over de kleurvervlakking die zij in haar vakgebied al tientallen jaren ziet. ‘My work rebels against the established colour flatness’, lees ik als ik haar boek I don’t have a favourite colour (2016) erbij pak. Die vervlakking komt door een overmatig gebruik van één ingrediënt: carbonpigment. Carbon Black is een industrieproduct dat bestaat uit roetdeeltjes van zware aardolie en pek. Niet alleen is dit het standaard ingrediënt voor zwarte verf, ook worden veel andere pigmenten verdonkert met dit zwartsel. Waarom dat een afstompend effect op de levendigheid van kleuren heeft, wordt duidelijk als je hoort dat dit zwart ook gebruikt wordt om plastic ultraviolettebestendig te maken. Want kenmerkend aan dit roetpigment is dat het totaal niet reageert op licht. Wat het vooral doet is dat het elk spel dat een kleur met licht kan spelen, blokkeert. Het doodt elke kleur. De industrie houdt daarvan en noemt dood ‘kleurvast’ en ‘betrouwbaar’. Bovendien is het goedkoop. In de verfindustrie wordt carbon toegevoegd om andere pigmenten wat donkerder te maken. Elke klassieke schilder weet dat je donkergeel neigend naar olijfgroen kunt krijgen door het met wat blauw en rood, of wat bruin en groen te mengen. Maar je kunt het sneller verkrijgen door er wat zwart aan toe te voegen. Die laatste optie wil niet per se zeggen dat je het gele pigment doodt, maar als je carbonzwart gebruikt, dan is dat wel het geval. Het gele pigment dat eerst het ochtendlicht nog anders dan het avondlicht reflecteerde, is in één carbonklap stabiel/levenloos geworden.

Het berichtje van The Cultural Tutor dat de aanleiding voor dit essay vormt, is natuurlijk niet voor niets zo vaak gedeeld. Er zijn veel mensen die de wereld van spullen kleurlozer dan vroeger ervaren. In de massaproductie van auto’s, meubels en kleding (zelfs baby- en kinderkleding) is inderdaad een overmaat aan grijs te zien. Grijs, zwart en wit worden vaak tijdloos of basic genoemd. Toch denk ik niet dat deze opvatting over het ‘klassieke’ karakter van deze non-kleuren de oorzaak is van een minder kleurrijke ervaring van de wereld. Juist zwart en wit en grijs laten elkaar en andere kleuren enorm opleven. Ze maken rood roder en elkaar juist lichter of donkerder. Het is de industrialisatie van de kleuren die onze kleurbeleving degradeert.

Jongerius deed een voorstel om verschillende zwarten te maken zonder daaraan carbonpigment toe te voegen. In het project Colourful Blacks stelde ze een palet met zestien zwarten samen – allemaal met een eigen mix aan ambachtelijk gemaakte pigmenten zoals natuurlijk omber, ultramarijn groen en robijnrood. De kleuren spelen een spel met het licht dat het een lieve lust is.

Colourful Blacks herinnert me aan een ruimtevullend kunstwerk, een decor, waar kunstenaar Vincka Struben louter met Oost-Indische inkt en transparant papier heeft gewerkt. Oost-Indische inkt is zwart en de transparante A3-vellen zijn lichtgrijs. De vellen bestreek Struben in hun geheel met de inkt. Ik zoek even mijn aantekeningenboekje erbij om de woorden terug te halen die ik heb opgeschreven terwijl ik me, in de tentoonstellingsruimte p.s. k_o_t_ in Amsterdam Oost, door dit werk liet opslokken. ‘De vierde coulisse is mijn lievelings waar m’n blik steeds naar terugkeert. Daar verandert het licht het meest. Zilvergroen! Naast de bruinrode vijfde en derde laag is de vierde nu glijdend groen.’ Ik zat op een laag krukje vlak voor het grote werk. De ruimte werd enkel verlicht door het daglicht dat door het glas in het plafond het werk inviel. De geinkte flinterdunne A3-vellen plakte Struben aan elkaar en hing ze vervolgens als negen coulissen achter elkaar. Uit alle lagen knipte ze vormen als wolken die aan een kindertekening deden denken. Daardoor zijn er restruimtes in de coulissen ontstaan en kon ik vanaf mijn plekje door de lagen heenkijken. De coulissen hingen als kwetsbare, dunne zwarte vliezen, als lagen filodeeg. De achterste, meest verre laag vulde de ruimte van muur tot muur en van vloer tot plafond, afgezien van een klein rond gat in het midden. Daarachter de oorspronkelijke ingang van dit pand. Het licht werd tegengehouden door het papier maar scheen scherp, als een spot, door het gat in het midden.
Ik had geluk want het was een lichtbewolkte dag waardoor het ene moment direct zonlicht van bovenaf het werk in scheen en de vellen papier ijlzilver, parelmoer kleurden, als een vliesje van een ei. Dan schoof er een wolk voor de zon en veranderde de glimmende vormen in golven van groenkoper, zilvermint, bronsroze en mineraalgoud.
En hier wrijft het. Want voor veel mensen zal het vergezocht overkomen om juist dit werk als zeer kleurrijk te bestempelen. Hoe kan deze ervaring voor mij zo kleurrijk zijn en door anderen als subtiel of wellicht zelfs kleurloos worden opgevat?
Waarom gaat een schilderij dat geheel in beslag wordt genomen door een synthetisch blauw over de tong als ‘een werk dat de essentie van blauw’ blootlegt? (Denk bijvoorbeeld aan het werk van Yves Klein.) En wordt het werk van Struben, dat niets meer en minder is dan een spel met licht en dus kleur, benoemd als een werk over ruimtelijkheid?
Waarom word ik eigenlijk zo boos als in de zoveelste expositie met het onderwerp kleur, alleen werk is opgenomen dat bol staat van primaire, volkomen verzadigde regenboogkleuren? Waarom ben ik allergisch voor werken waarin kunstenaars vragen stellen over ‘de essentie van kleur’
Waarschijnlijk omdat veelal het antwoord op bovenstaande vraag gezocht wordt door alleen met tinten te werken. Als je kleur definieert als tint, en tint is rood of groen of geel, dan is het inderdaad handig om met zo verzadigd mogelijke kleuren te werken.  Maar voor mij is kleur veel meer dan alleen de tint. Ik kan me vinden in de opvatting over kleur die de oude Grieken hadden en die waarschijnlijk ook iemand als Jongerius heeft. Ook in het, eindelijk in het Nederlands vertaalde boek, Een vlecht van heilig gras – Hoe de natuur, wetenschap en traditionele kennis ons leren respectvol met de aarde om te gaan van Robin Wall Kimmerer, vind je deze benadering van kleur. In het hoofdstuk ‘Learning the grammar of animacy’ legt ze ons uit dat kleur net als water geen levenloos object is, maar bezield en levend is. En daarom kunnen we kleur in taal veel beter als werkwoord benaderen in plaats van als zelfstandig naamwoord en dus object. Kleuren zijn veranderlijk omdat ze bezield zijn. Kleur is beweging, kleur is nu en was gisteren een ander. Kleur is glans, soms zacht, soms ondoordringbaar hard. Soms is kleur vloeibaar transparant, een andere keer weer zo droog als haver.

Mijn ingetrokken been brandt en ik besluit hem te laten gaan om er net als gisteren nogmaals volkomen gestrekt in te gaan. Hoe irritant elitair ook. Ken je de film 2 or 3 things I know about her van Jean-Luc Godard? In die film rijden ze rond in een Fiat 500. In de scène die ik eruit pik staat de auto bij een tankstation. En terwijl de camera inzoomt op de motorkap met rode lak, horen we de verteller overdenken waarom hij eigenlijk films maakt. In die autolak zien we in de weerspiegeling hoe zonlicht danst in de toppen van bomen vol bladeren. Ik weet dat de autolak rood is, maar in dit shot is dat rood door het spelen met het licht vooral glimmend als het oppervlak van een vale afgekoelde tomatensoep, grijs als de vacht van een muis die nat is geworden, stralend als flinterdun goud en lilablauw als een beurse plek op mijn arm. En de stem zegt:

‘A new world where men and things
Can live in harmony –
Such is my aim.

It is as political
as it is poetic.’

Graag zou ik ‘men’ veranderen in human en ‘things’ in niet-menselijk leven, maar in ieder geval ben ik het eens met de koppeling die Godard maakt met politiek en poëzie. Grijs, wit en zwart scharen onder kleuren is poëtisch, zie het werk van Struben, van Jongerius en van mij. Deze kleuren verbinden ons met een staat van concentratie, luisteren, kijken, verdiepen. Ze verbinden onze adem aan die van ander leven om ons heen. Én het is politiek. Door deze kleuren niet langer uit te sluiten maar op te nemen, wordt onze kleurervaring inclusiever. En door ze niet langer als kleurloos te bestempelen, kan de vrije kapitalistische weg van kleurvervlakking worden aangepakt. Het gaat hier, hoe oppervlakkig het ook lijkt, om inclusiviteit. Het gaat hier om een antikapitalistisch voorstel. Bovendien is het een streven om mensen, zeker ook mezelf, uit te nodigen uit onze doppen te kijken, moeite te doen schoonheid te zien, verder te kijken dan de oppervlakte, keer op keer te proberen niet naar eigen smaak of stemming te kijken maar naar dat wat voor je staat. Kleuren richten onze aandacht naar buiten. Kijken naar het spel van kleuren kan je vermogen tot empathie doen toenemen. Door naar ondode kleuren te kijken kun je je leven als vervuld ervaren. Het is wellicht elitair idealistisch, maar onrealistisch is het volgens mij niet. Staar maar eens een paar minuten naar de grijze hemel tijdens deze winterdagen of naar het bruinzwarte water in de gracht. Of volg licht dat zich spiegelt in grijze autolak, het zal je kleurrijk verrassen.