Wezens die onze categorieën ondermijnen – met Patricia de Vries naar 1646

Wanneer we aan de overkant van de straat de Haagse kunstruimte 1646 binnenstappen, worden we een totaal andere erotische wereld binnengeleid dan die is ingericht op de wensen van de twintigste-eeuwse heteroman. Felle iriserende kleuren knallen van de witte muren. Er hangen diepglanzende, zijden beschilderde doeken met parende slakken, wulpse zeesterren, onderdanige rivierkreeften en andere glibberige dieren. The Chiral Gate, een solotentoonstelling van kunstenaar Paul DD Smith, wordt bevolkt door dieren die aseksueel reproduceren (door zelfbevruchting) of die hermafrodiet, tweeslachtig, zijn.
Patricia is filosoof en lector van het lectoraat Art & Public Space aan de Rietveld Academie. Voorafgaand aan haar aanstelling aan de Rietveld deed ze onder meer onderzoek naar speculatieve voorstellingen van artificiële baarmoeders. Ik ben benieuwd naar haar gedachten over The Chiral Gate, omdat de kunstenaar net als zij de angsten, mysteries en sociale druk rond reproductie onderzoekt.
Patricia concentreert zich in haar onderzoek op de artistieke verbeelding van sociale angsten en menselijke zelfperceptie, maar blijkt ook kennis te hebben van deze wondere dierenwereld. Ze vertelt dat ze na haar inaugurele rede voor het lectoraat een beeldje kreeg van een naaktslak. Een beetje verbaasd over de keuze voor dat niet erg charmante symbool verdiepte ze zich in het weekdier, en ontdekte dat een naaktslak zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtskenmerken heeft. Ze legt me uit hoe slakken paren, urenlang uiteraard, waarbij uit het vrouwelijk deel een penis komt. Dat vindt Patricia mateloos fascinerend. Wat mensen mannelijk of vrouwelijk noemen wordt totaal verstoord in de fysiologie van de naaktslak, zegt ze. Onze wetenschappelijke categorieën schieten tekort.
De botsing tussen natuur en de menselijke drang te categoriseren herkent ze ook in de kunstwerken. Ze gaan volgens haar over de menselijke drang om met het onbekende in aanraking te komen, op de veilige afstand van een onderzoeksopstelling, zodat we zelf niet hoeven te participeren.

We blijven lang staan kijken en praten in de eerste ruimte van 1646. We ontdekken nieuwe dingen in de schilderijen, verleidelijke weefsels vol verwijzingen naar mythologie en schilderkunst. Elk werk biedt een inkijk in een vivarium of aquarium; de uitbundig vruchtbare natuurwereld wordt kil geframed door een lichtbak en ruwrechte lijnen die je in de natuur niet tegenkomt. In elk van de schilderijen in deze ruimte duikt ook een architectonische structuur op. Ik denk eerst aan koloniale bouwwerken, maar 1646-host Olimpia vertelt ons dat ze verwijzen naar iconische schilderijen uit de Renaissance over de Annunciatie, waarin Maria bezocht wordt door aartsengel Gabriël, die haar (aseksuele) zwangerschap aankondigt. Hier overlappen meerdere werelden: de natuur en de mens, land en water, de goddelijke en de aardse wereld.
Hybriditeit en fluïditeit zijn onder water eigenlijk heel normaal, zegt Patricia.
Bij het werk Tiresias the Ball Python (Giotto) wijst ze naar een schildering van een gigantische slang die uit een waterbakje voor honden drinkt, waarop de naam ‘Tiresias’ staat. De slang: de vijand, verraad, de dood, zeg ik, opgegroeid met de Bijbel. Patricia knikt, maar vult aan dat de slang in Zuid-Amerikaanse symboliek juist voor de kring van het leven staat. Olimpia vertelt later dat het ook een verwijzing is naar de Griekse mythe van Tiresias, die geboren was als man maar ook een paar jaar vrouw was, vanwege een vloek nadat hij een vrouwelijke slang had gedood.

We lopen door naar de tweede ruimte, waar de muren donker zijn, het licht gedempt. Er staat een lampsculptuur, Annunciation Vivarium (Gastropoda). De grote lamp is bespannen met zijde en daarop opnieuw een vivarium, waarin een plaag lijkt uitgebroken van geile, copulerende slakken. Bovenop de lampenkap staan felgekleurde sculpturen van twee slakkenhuizen, waaruit handen komen die verschillende kanten op wijzen. Op de grond zijn dezelfde handen geschilderd, in een boog. ‘Chiral’, het woord uit de titel van de expositie, verwijst naar het Griekse woord voor hand. ‘Chiraliteit’ betekent asymmetrie of spiegeling in de chemie: een molecuul kan linksdraaiend zijn of gespiegeld, dan heet het rechtsdraaiend, zoals de linker- en rechterhand elkaars spiegel zijn. Schelpen zijn ook chiraal. Misschien zeggen de handen iets over de binariteit van geslachten, en over de tweeslachtigheid van de slakken en andere dieren. Het doet ook denken aan de iconische handen van Gabriël, in de renaissancistische verbeeldingen van de Annunciatie. Wordt er ons ook iets aangekondigd? Maar wat?
De werken van Paul DD Smith hebben een ongelooflijke aantrekkingskracht, ook voordat je de verwijzingen hebt ontcijferd. Hij creëert een wereld waarin je wilt dralen, esthetisch, excessief; het maatschappelijk commentaar over reproductie houdt zich daarin op een bepaalde manier verborgen.
Patricia ziet in de lampsculptuur opnieuw een confrontatie met de menselijke drang om de chaos en onbestuurbaarheid van de natuur op te sluiten en te controleren, door het tot object van kennis te maken. We kunnen als een alziende God om de lamp heenlopen. De lampenkap is als een binnenstebuiten gekeerd panorama, die ons de illusie van almacht geeft. En wat hier gebeurt, zegt ze, is de ineenstorting daarvan, door deze wezens die onze categorieën ondermijnen, de boel overwoekeren. De perfectie van Giotto wordt besmeurd met slakkenslijm.
Kierkegaard schreef dat alle epistemologie (kennisleer) is gegrond in de angst dat de dingen toch anders zijn dan we denken, zegt ze.
Angst, dat is wat ik hier voel, besef ik. Het is hier unheimlich.

We lopen tenslotte onder een grote poort door, de Chiral Gate: opgemaakt uit grote slakken van purschuim, de ene helft paars, de andere groen. We belanden in de laatste ruimte, waar het daglicht fel naar binnen schijnt, versterkt door twee grote lampen die vanuit de tuin naar binnen schijnen. De ramen zijn met vinyl beplakt, in patronen van planten, schelpen en andere elementen. Een levensgroot slakkenhuis ligt op de buik van een mens: ofwel ze hebben seks, ofwel de mens is half slak geworden. We werpen lange schaduwen op de witte, lege muren, gefilterd door het vinyl patroon.
Nu staan wij zelf in het vivarium, in plaats van toe te kijken.
De transformatie is compleet, zeg ik.
We zijn mens én dier geworden, antwoordt Patricia, slakmensen. De tegenstellingen zijn opgeheven.
Snel wandelen we weer terug naar het lokkende duister.

The Chiral Gate is nog tot 2 april te bezoeken in 1646, Den Haag.