We willen niet wonen in betonnen gebouwen zonder bomen – in gesprek met beveiliger Inge over ‘Het futurisme & Europa. De esthetiek van een nieuwe wereld’

De eerste suppoost die ik vraag naar de omvang van de tijdelijke tentoonstelling vertelt me dat er achterin in het museum nog een tijdelijk werk is: ‘een kamer met hopen’, zegt hij, ‘mollen ofzo.’ Later zie ik dat het een werk van Sarah van Sonsbeeck is: een kamer vol molshopen van allerlei materialen, van vogelzaad tot glas en keramiek . Met die materialen reageert ze op verschillende werken uit de vaste collectie. De molshopen lopen buiten door, ik zie ze ook op het gazon achter het raam. Het werk, Moles of Modernism is geïnspireerd door de levensechte bronzen beuk van Giuseppe Penone die zich bevindt in de oude laan van beuken in de enorme beeldentuin rondom het museum. Als kind sloeg Van Sonsbeeck met een stok tegen alle bomen en hoorde plots een ander geluid toen ze bij de bronzen boom kwam. Deze sensatie deed haar beseffen wat kunst is en gaf haar inspiratie voor dit nieuwe werk, dat tegelijkertijd opgaat in het landschap en erop reageert. Ik verbaasde me inderdaad toen ik een eerste blik uit het raam wierp over de ‘molshopen’ op het verder zo goed onderhouden gazon. In de zaaltekst stelt Van Sonsbeeck: ‘Glazen buitenwanden zijn voor dieren een ramp – vogels vliegen zich ertegen te pletter – maar in de architectuur is het de ultieme uiting van het modernistische ideaal om licht, lucht en ruimte door te laten stromen.’

Precies het begin van dat modernistische architectonische ideaal is het onderwerp van de tentoonstelling Het futurisme & Europa. De esthetiek van een nieuwe wereld. De tentoonstelling is groot: hijbeslaat vijf zalen om te eindigen in een enorme hal. De expositie is verdeeld in thema’s, zoals ‘De Europese Tour’, ‘Driedemensionaal’, ‘De stad van de toekomst’, ‘Vrije woorden’ en ‘Het futuristische universum’, de laatste zaal waar ook mode, theaterkostuums van Picasso, theeserviezen en Rietveld-stoelen te zien zijn.
Het futurisme & Europa. De esthetiek van een nieuwe wereld vertelt het klassieke verhaal van de futuristen, beginnend bij het gruwelijk optimistische manifest van Filippo Tommaso Marinetti dat op 20 februari 1909 verscheen in de Franse krant Le Figaro. Het was een gepassioneerd pleidooi voor de omverwerping van het oude, een innige omhelzing van de nieuwe technologie en ‘de minachting voor de vrouw’. Jonge hemelbestormers zouden niet langer meer bedaagde bezoekjes moeten brengen aan musea vol prullaria uit het verleden, maar de massa moeten opzwepen, met de auto de aarde doorkruisen en oorlog voeren. ‘Geen meesterwerk dat niet agressief van aard is,’ stelt Marinetti. Na het eerste manifest verschenen er nog allerlei addenda over schilderkunst, sculptuur, architectuur en het dagelijks leven; het futurisme moest alle aspecten van het leven beslaan. Er is veel werk te zien van leden van de futuristische beweging zoals Giacomo Balla en Fortunato Depero. Verder zijn er veel werken – meubels, maquettes, schilderijen, affiches, sculpturen, bouwtekeningen, kunsttijdschriften – die stromingen die door het futurisme werden beïnvloed vertegenwoordigen, zoals De Stijl, Bauhaus en de Russische constructivisten. Om een beeld van de tijd te schetsen worden er ook fragmenten vertoond uit het werk van Joris Ivens’ De brug (1928), Fritz Langs Metropolis (1927) en Dziga Vertovs De man met de camera (1929). Kortom, de vooroorlogse klassiekers die de nieuwe nerveus stedelijke en industriële wereld verbeelden. Er is een overvloed aan materiaal en informatie, maar weinig duiding.

Hoewel het onmogelijk is om het over het futurisme te hebben zonder de actieve steun van Marinetti voor het fascisme van Mussolini te noemen, blijft de tentoonstelling enigszins in een historisch vacuüm hangen. Het enorme bord met verklarende tijdlijn is opgedeeld in drie lijnen: De wereld, Het futurisme en Avant Gardes. De lijn van De wereld begint in 1907, wanneer Helene Kröller-Müller begint met het verzamelen van moderne kunst en eindigt praktisch in 1937, met de opening van het museum. Bij Het futurisme is een van de historische momenten het jaar 1933, met het ontwerp van het flesje Campari Soda. De Avant Gardes eindigen volgens deze lijn met de sluiting van het Bauhaus in Dessau, eveneens in 1933. Ondanks de hoeveelheid werken en thema’s blijft de tentoonstelling een bijna geïsoleerd kunsthistorisch verhaal. Er is geen poging gedaan de futuristische canon kritisch te bezien, wat vooral opvalt in het stilzwijgende gebrek aan vrouwelijke kunstenaars. Uitzondering vormt de zaal met ‘Vrije woorden’ met ontwerpen van veel vrouwelijke kunstenaars, onder andere het prachtige harmonicaboek La prose du Transsibérien et de la Petite Jehanne de France: een gedicht van Blaise Cendrars vormgegeven en verluchtigd met prachtige waterverfafbeeldingen door Sonia Delaunay.

Bij mijn bezoek spreek ik met Inge, ze is al twintig jaar beveiliger bij Kröller-Müller. Ze begon in haar studententijd, is er altijd blijven werken naast ander werk en is sinds vier jaar gediplomeerd beveiliger. Ik kwam haar tegen in de tweede zaal van de tentoonstelling, en vroeg haar naar haar indrukken. Die tweede zaal is gewijd aan de architectuur, de stad van de toekomst. Aan de wanden van de zaal hangen bouwtekeningen, soms slechts plastische vormen, soms meer gedetailleerd zoals Antonio Sant’Elia’s De nieuwe stad. Detail (1914), waarop je de hoek ziet van een nieuw gebouwencomplex dat meerdere verdiepingen telt. Er staan ook maquettes, centraal in deze zaal een reconstructie van de maquette van Monument voor de Derde Internationale (1920), een spiraalvormige toren ontworpen door de Rus Tatlin, die drie keer zo groot had moeten worden als de Eiffeltoren en dan ook nooit gebouwd is.
Inge: ‘In deze zaal zie je de architectuur die je overal in steden ziet, New York, maar ook de Bijlmer.’ Ze wijst op de ontwerptekening van Le Corbusier voor De stad van 3 miljoen inwoners (1922) een bouwtekening van een lange laan met enorme flats waarvan je pas echt de schaal ziet door de minuscule autootjes op de begane grond tussen overdekte ingangen op straatniveau. ‘Ik vraag me af of dat soort flats toen al bestonden of dat we echt de tekeningen zien van alleen maar gebouwen die nog moeten komen. Het is leuk om te kunnen zien hoe de futuristen toen naar de toekomst keken, nu we daar als toeschouwers op kunnen terugkijken. Ik denk dat de visie van de futuristen naïef was, we willen niet wonen in betonnen gebouwen zonder bomen, alleen omdat dat technisch mogelijk is. Als je nu terugkijkt naar die tekeningen zonder bomen en de verheerlijking van techniek, van een economie van fossiele brandstof, denk je, hadden we maar een andere weg ingeslagen.’

Ze voegt daar nog aan toe: ‘Wat ik interessant vind aan de eerste zaal van de tentoonstelling is dat het een hele modernistische stijl van de toekomst geeft. Ik associeer fascisme toch met meer Romantische, realistische kunst dus ik vind het best wel schokkend om te zien hoe de kiem van het fascisme ook al in die moderne kunst zit, die ik juist associeer met een meer progressief en mensvriendelijk gedachtegoed.’
‘Ook was ik gefascineerd door die fragmenten van Metropolis van Fritz Lang, in die film zie je het begin van sciencefiction, het doet denken aan latere films zoals Star Wars. Ook de laatste zaal met kleding en servies vind ik erg vooruitstrevend, dat theeservies daar zou ook zo uit de jaren 60 kunnen komen in plaats van al de jaren 1910. Ik had niet verwacht dat de futuristen ook invloed hadden op zulke alledaagse gebruiksvoorwerpen.’
Ik vraag Inge wat haar favoriete werk is, aangezien ze na twintig jaar bewaker zijn de werken uit de collectie kent als geen ander. Ze begint enthousiast te vertellen dat ze zelf ook schildert en nu bezig is met het wereldberoemde Caféterras bij nacht (1888) van Van Gogh. Gister heeft ze een nieuw detail ontdekt: Van Gogh rolde zijn doeken op om ze naar zijn broer Theo te sturen. Ze ontdekte op nog geen vierkante centimeter van het doek het ruitpatroon van de achterkant van het linnen doek dat toen het schilderij nog niet helemaal uitgedroogd was bij het oprollen aan de voorkant een reliëf heeft achtergelaten. Ze is zeer opgetogen over dit nieuwe detail op het schilderij, dat ze al talloze keren heeft gezien.
Helene Kröller-Müller verzamelde de werken van Van Gogh, de impressionisten en er zijn veel werken vanpointillisten zoals de zonovergoten parktaferelen, land- en zeegezichten van Signac en Seurat. Daarnaast kun je in de collectie Mondriaans diens ontwikkeling van donkere landschappen naar volledige abstractie volgen. Helene Kröller-Müller gaf Bart van der Leck zelfs een tijdje een toelage in ruil voor al het werk dat hij in die periode maakte. ‘Maar doordat de schilderijen nu in zo’n moderne setting met licht en lege witte muren worden tentoongesteld, is het moeilijk om te zien hoe nieuw die werken toentertijd waren. Toen hingen ze in donkere interieurs, met zware meubelen en tegen bloemetjesbehang. Dan springen die felle kleuren en geometrische vormen er natuurlijk uit.’ Wat voor de werken uit de vaste collectie geldt, geldt ook voor de tentoonstelling Het futurisme & Europa. De esthetiek van een nieuwe wereld: ‘Wat echt moeilijk is, is dus om nu te zien hoe vernieuwend de futuristen waren.’

De tentoonstelling Het Futurisme & Europa. De esthetiek van een nieuwe wereld is nog tot en met 3 september te zien in het Kröller-Müller Museum.