We hebben betere mythes nodig
Over de tentoonstelling Gaia in the Anthropocene in Garage Rotterdam
“Normally during the war the number of animals increases, because there is nobody to shoot them.”
Als je op Google Afbeeldingen zoekt naar foto’s van de nucleaire ramp in Tsjernobyl, zie je tussen afbeeldingen van de verwoeste kernreactor ook panorama-shots van Pripyat, een stad in de buurt van de kernreactor waar ten tijde van de ontploffing bijna 50.000 mensen woonden. Drie decennia later is het stralingsniveau in dit gebied nog steeds zo hoog dat de omgeving niet vrij toegankelijk is voor mensen. Op de foto’s zie je een spookstad; vervallen flats die aan alle kanten worden ingesloten door bomen. De betonnen kolossen lijken nietig. Het is een vreemd beeld; het lijkt alsof de begroeiing geen rekening houdt met de door de mens aangelegde structuren en floreert, tegelijkertijd is het hele gebied nog steeds doordrongen van de vernietigende gevolgen van radioactieve besmetting.
De tentoonstelling Gaia in the Anthropocene in Garage Rotterdam bestaat uit acht kunstwerken die de relatie tussen mens en natuur belichten in een tijd waarin we steeds meer geconfronteerd worden met de gevolgen van onze verregaande invloed op een planeet waarin we onszelf centraal stellen.
Het citaat bovenaan komt uit An Enchanted Forest van Milena Bonilla, en benadrukt dat als een situatie voor de mensheid slecht uitpakt, de natuur zijn kans grijpt om welig te tieren. In de video-installatie van Bonilla, achterin de witte ruimte van de Garage, leert de toeschouwer over de rode herten van het Bohemer Woud, een populatie die door de komst van het IJzeren Gordijn tussen Duitsland en Tsjechië in tweeën werd gespleten. Ze benadert het onderwerp vanuit een verscheidenheid aan media, fotografie, film, sculptuur en literatuur. In het werk toont ze beelden van het gebied vermengd met voice-overs van wetenschappers die vertellen over de bijzondere situatie van deze rode herten, die zich sinds het verdwijnen van het IJzeren Gordijn nooit meer hebben herenigd. Na dertig jaar gescheiden van elkaar geleefd te hebben, is er sprake van genetische differentiatie tussen de twee hertensoorten; de Koude Oorlog heeft in dit stuk niemandsland de evolutie bepaald.
In een ander facet van het kunstwerk brengt Bonilla de routes van de herten in kaart door middel van een dun zwart draad dat schematisch en strak op de muur is gespannen, en waarvan het uiteinde van de draad overgaat in een nog niet volledig afgewonden bol op de vloer. Het suggereert maakbaarheid; menselijk handelen vormt buiten ons blikveld om het gedrag van dieren hun habitat. Als je de metafoor van de draden ver genoeg doortrekt zijn de gebaande paden van de herten terug te voeren op stiksels op een planeet die de mensheid als hun lappendeken beschouwt.
Als je door de tentoonstellingsruimte loopt en het samenspel van de verschillende werken in de ruimte ervaart, wordt er niet van je verlangd dat je verstand de boventoon voert, maar dat je de neiging tot verklaren loslaat en je laat meevoeren door het ongrijpbare en het irrationele. Werken zoals de installatie La Poesie van Thierry Ousso en de film O Peixe (The Fish) van Jonathas de Andrade doen allebei een beroep op deze manier van kijken.
La Poesie is een compositie van gevonden boomtakken die een vloeroppervlakte van zes bij zes meter in beslag neemt. De takken zijn zorgvuldig geplaatst, maar een zonneklare onderliggende logica die de volgorde verklaart, ontbreekt. Door de harmonie en het ritme in het werk ontstaat een mysterieus schrift dat je niet hoeft te ontcijferen, maar kunt lezen als een gedicht waarin de betekenis in de vorm ligt besloten. Het minimalisme, de eenvoud en het natuurlijke materiaal geven het werk boven een rustgevende stilte ook iets sacraals.
In de film O Peixe (The Fish) wordt een mythe gepresenteerd die het merkwaardige heeft van een droom waar je lang nadat je wakker bent je wenkbrauwen nog over optrekt. Je ziet vissers met ontbloot bovenlijf als halfgoden in een idyllisch landschap ronddobberen. De levende vangst wordt in de armen van de visser heen en weer gewiegd, gestreeld en gekust. Het is een innig en haast erotisch moment tussen man en vis dat ongemakkelijk lang gefilmd wordt. Het ongemakkelijke zit hem niet zozeer in het seksuele aspect, maar in het feit dat je ziet hoe de kieuwen van de vis gejaagd open en dichtgaan, totdat het uiteindelijk naar adem happend sterft.
Wat de kunstenaars van Gaia in the Anthropocene allemaal gemeen lijken te hebben, is een afkeer van het wereldbeeld waarin de planeet een borduurwerk is van de mens, de reductionistische kijk op dieren als machines die we per ongeluk her-progammeren door het opbouwen en afbreken van grenzen, en de mythe waarin natuur en cultuur als gescheiden verschijnselen worden gezien en waarbij de laatste de regie voert over de eerste. Ze willen ons alternatieve mythes aanbieden.
In de buurt van de kerncentrale van Tsjernobyl ligt het Rode Bos, een dennenbos waar de naaldbomen na de kernramp een roodbruine kleur kregen en massaal afstierven. Er zijn sindsdien nieuwe bomen gegroeid, maar het blijft een van de gebieden met de meeste straling ter wereld. Volgens de Theogonia, een Grieks geschrift uit de 8e eeuw voor Christus, is Gaia de godin van de aarde en baarde ze de zee, de hemel en de bergen. Het laat zich raden hoe Gaia zou reageren als ze door het Rode Bos of in Pripyat zou rondlopen. Misschien zou ze een van de guided tours nemen die tegenwoordig worden aangeboden door toeristische bureaus die handig inspelen op de fascinatie voor het niemandsland. Wrang genoeg heeft de natuur hier alleen maar vrij spel gekregen om te woekeren omdat de plek door menselijk handelen verregaand besmet en onbewoonbaar is geworden.
Gaia in the Anthropocene is t/m 31 maart te zien in Garage Rotterdam
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl