‘We denken dat we de taart kunnen blijven eten zonder dik te worden’ – kunst en de klimaatcrisis

Verschillende denkers en initiatieven als Bruno Latour, Paul Kingsnorth en The Dark Mountain Project vertellen ons de grote problematiek achter de klimaatcrisis, namelijk: dat wij westerse mensen onszelf als het middelpunt van deze wereld zien. Het is deze onderliggende overtuiging die bepalend is voor ons gedrag tegenover de rest van de wereld. Om de klimaatcrisis en de kunst die hierover gaat beter te begrijpen schets ik eerst de belangrijkste denkbeelden die wij kennen over onszelf en die een probleem vormen voor de rest van de wereld.

De grote vooruitgangsmythe

Een dominant denkbeeld is onze misvatting over het idee van “vooruitgang”. Deze misvatting is diep verweven in onze westerse wereld en gaat terug tot de Verlichting. Vanuit deze tijd is er een beeld ontstaan dat als we maar hard genoeg werken, en daarbij ons laten leiden door de wetenschap, we ons eigen aardse paradijs kunnen creëren. Elke generatie kan het net iets beter hebben dan de vorige, zolang we maar ons best doen om beter en sneller te worden. Onze toekomst is vooruitgang en als we dit doel niet centraal stellen zijn we, zoals natuurfilosoof Bruno Latour het noemt, depassé.

Schrijver Paul Kingsnorth omschrijft dat het problematische gevolg van dit idee van vooruitgang is dat we onszelf verheven en afgescheiden zien van de rest van de wereld. We luisteren niet meer naar onze omgeving maar alleen nog naar onszelf. We kijken naar onze omgeving als middel voor ons doel in plaats van als intrinsiek waardevol op zichzelf.

Het manifest van The Dark Mountain Project stelt dat de mythe van vooruitgang tweeledig is: de eerste misvatting is het kunnen creëren van dat aardse paradijs; het altijd maar meer willen. De tweede is dat we dit tegen elke prijs kunnen doen. De werkelijkheid is echter dat onze beschaving een fragiele constructie is en het idee van onaantastbaarheid een illusie. Een illusie die steeds meer doorbroken wordt dankzij onze omgeving die in opstand komt in de vorm van onder andere een stijgende zeespiegel en een verlies aan biodiversiteit.

Techno-utopie

Een andere misvatting, mede voortkomend uit de bovengenoemde vooruitgangsmythe, is het benaderen van de klimaatcrisis als een “technologisch” probleem. Het hoogste goed, vanuit de vooruitgangsgedachte, is het in stand kunnen houden van onze huidige maatschappij, met haar vliegtuigen en snelwegen. Het wordt steeds duidelijker dat dit ecologisch gezien niet mogelijk is, maar in plaats van onze eigen levenswijzen onder de loep te nemen zoeken we naar technologische oplossingen waardoor we op dezelfde manier door kunnen gaan.

We zien de schade die we al aangericht hebben als spijtig, maar noodzakelijk voor de economische groei die we tot nu toe hebben bereikt. Geen stress, want innovatie gaat ons leiden naar die reuzestofzuiger die alle CO2 uit de atmosfeer gaat zuigen. De werkelijkheid is echter dat we niet leven in een techno-utopie waarbij dit soort oplossingen bestaan. De realiteit is dat we mede door dit soort gedachtes in een bubbel leven die ons scheidt van onze omgeving.

Schrijver en mede-oprichter van The Dark Mountain Project Paul Kingsnorth zegt hierover op zijn website: “Mijn sterkste overtuiging is als volgt: onze moderne crisis is niet economisch, politiek, wetenschappelijk of technologisch. We gaan daarom ook geen antwoorden vinden in die gebieden. Ik geloof dat we onszelf in een spirituele crisis bevinden; misschien zelfs een spirituele oorlog”. Onze omgang met de aarde noemt hij een spirituele leegte: we weten niet meer wat voor relatie we met de aarde hebben.

Duurzaamheid als commercieel product 

Het is niet gek dat duurzaamheid, als gevolg van de bovengenoemde economisch-georiënteerde blik, een product en statussymbool is geworden. Met geld koop je een Prius of vegan Dr. Martens om het gevoel te krijgen dat je bijdraagt aan een oplossing. We betalen voor de geruststelling, het idee dat we “de goeie kant opgaan” maar ondertussen verliezen we oog voor het grote geheel; het echte probleem. Namelijk, onze consumptiedrang in de eerste plaats, waarbij we steeds meer willen en niet willen inleveren. Het is onderdeel van de zoektocht naar een snelle oplossing die er niet is. Kingsnorth vat het in de documentaire De aarde draait door op een beeldende manier samen: “We denken dat we de taart kunnen blijven eten zonder dik te worden”.

Alles is verbonden

Waarom zoeken we geruststelling in duurzaamheidsproducten? Het is zowel een individuele als collectieve coping van stress en pijn die we ervaren bij de klimaatcrisis. Evanne Nowak stelt in haar essay “Waarom we moeten leren rouwen om ecologische ontwrichting” de vraag of we onszelf überhaupt zouden moeten willen verlossen van die pijn zolang onze ecologische omgeving aan het afsterven is. Ze vraagt zich af: is het juist dat we de klimaatcrisis benaderen alsof het “de eerste en allergrootse existentiële crisis [is] die de mens heeft meegemaakt”? Ze haalt daarbij journaliste Abigail Higgens aan die stelt dat de klimaatcrisis in zijn geheel gaat over de shock van de bevoorrechte westerse mens wiens bubbel van welvaart is doorgeprikt. Er is al vele eeuwen lijden gaande in de wereld, denk bijvoorbeeld aan het kolonialisme waarbij westerse landen tijdenlang met geweld gebieden hebben uitgebuit. Maar dit lijden werd doorgaans gewoon niet gevoeld door de westerse mens, alleen door de uitgebuite groep.

Wetenschapper en schrijver Mary Annaïse Heglar stelt dat de klimaatcrisis als ongelijkheidsprobleem niet op zichzelf staat maar dient te worden verbonden met andere pijn over rechtvaardigheid zoals racisme en het kolonialisme. We moeten onze pijn over de klimaatcrisis plaatsen in onze gehele politieke, culturele en historische context. Filosofe Karen Warren zegt hierover in haar artikel “On Ecofemist Philosophy”: “Alles is verbonden”. Ze stelt dat onze wereld een samenhang van verschillende relaties is die elkaar beïnvloeden. Als we een maatschappelijk probleem willen omschrijven kunnen we deze niet zien als geïsoleerd hiervan, we dienen te kijken naar die relaties als geheel.

Stemrecht

Ook wordt steeds duidelijker dat ons politieke systeem een menselijke constructie is die tekortschiet, namelijk door de manier waarop het niet-menselijke actoren uitsluit. Een belangrijk en problematisch aspect hiervan is dat dieren en de rest van onze ecologische omgeving geen stemrecht hebben. Momenteel werkt het in grote lijnen zo; om politiek gezien een stem te hebben moet je worden gezien als een subject in plaats van een object. We lopen hierbij tegen een misvatting aan die op globale schaal heerst, namelijk: mens vs. ‘natuur’ en daarmee: subject vs. object. Initiatieven als de Ambassade van de Noordzee betogen dat er, mede hierdoor, een representatiecrisis gaande is in de politieke vertegenwoordiging van niet-menselijk leven. Hun recent gepubliceerde essaybundel “De stem van de Noordzee. Een pleidooi voor vloeibaar denken” onderzoekt dit probleem in relatie tot de Noordzee specifiek.

Het is tijd om te luisteren

Dus, hoe nu verder? We moeten erkennen dat we onderdeel zijn van een geheel, en dat we gelijkwaardig zijn aan de rest van onze niet-menselijke medebewoners. Kingsnorth roept hierin op tot oprecht verbaasd durven zijn en erkennen dat we niet weten hoe de wereld in elkaar zit of waarom we doen wat we doen. Er is een noodzakelijkheid om in nederigheid stil te staan bij ons gebrek aan kennis en de onzekerheid die we daarbij voelen. We hoeven hierbij niet te zwelgen in existentiële horror; juist door dit los te laten ontstaat er ruimte om jezelf de vraag te stellen vanuit welke normen en waarden jij wilt leven. Ruimte om niet te handelen vanuit angst of schuldgevoel maar omdat je gedrag op dit moment niet in overeenstemming is met hoe jij wilt zijn als mens.

Hoe kunst ons kan helpen

Hoe kan kunst ons hierbij helpen? Het Manifest van The Dark Mountain Project doet hiervoor een oproep tot Uncivilised Art. Het manifest stelt dat kunstenaars (in de breedste zin van het woord) van groot belang zijn in het bestrijden van de klimaatcrisis. Het betoogt; ecocide eist een reactie en die reactie is te belangrijk om over te laten aan politici of economen. Dit omdat onze politiek en economie menselijke constructen zijn die doorgaans ons mens-gecentreerde idee van vooruitgang bestendigen en hierbij de neiging hebben hun eigen verhalen als waarheid te presenteren. Het is aan kunstenaars de taak ons alternatieve verhalen te vertellen die deze constructen afbreken.

Het manifest uit 2009 is ook duidelijk in wat Uncivilised Art vooral niet is. Het is geen niet-menselijk perspectief op zaken, maar een perspectief dat mensen ziet als onderdeel van een geheel. Het is geen kunst over “natuur”, want er is geen “natuur”. Er is geen onderscheid tussen ons en de rest van onze omgeving. Ook is Uncivilised Art niet politiek, aangezien het politieke systeem een menselijk systeem is dat tekortschiet.

Wat Uncivilised Art wel behoort te zijn is een confrontatie met ongemakkelijke waarheden. Het is kunst die de mens in perspectief plaatst, die onze denkbeelden ontmanteld en heruitvindt. Het stelt dat westerse kunst al zo lang gaat over shock en het doorbreken van taboes, dat je bijna zou denken dat er in deze post-everything-tijd geen taboes meer zijn om te doorbreken. Maar het laatste grote taboe dat door kunstenaars moet worden doorbroken, is onze mythe van “beschaving”.

Het manifest werd twaalf jaar geleden gepubliceerd, maar is in 2021 inhoudelijk gezien des te meer relevant omdat onze denkbeelden grotendeels hetzelfde zijn terwijl de (ecologische) druk deze te veranderen hoger is geworden. Dit maakt mij benieuwd; hoe verhoudt de huidige kunst zich tot deze oproep van “onbeschaafdheid”?

Jeroen van der Most, Letter from an ice cap

Letters from nature (2020)

In het kunstproject “Letters from Nature”, door Nederlandse kunstenaar Jeroen van der Most en onderzoeker Peter van der Putten, schrijft een AI-systeem brieven aan politieke wereldleiders namens niet-mensen.

Het werk is een reactie op het feit dat onze planeet niet in onze menselijke taal met ons communiceert en het project heeft daarom de intentie de bergen, koraalriffen, ijskappen en eilanden via AI te representeren. Het AI-systeem krijgt van de kunstenaars een openingszin of opdracht zoals: “Beste President. Ik ben Nauru, een eiland in Micronesië, door de klimaatverandering verdrink ik! Help me alsjeblieft”. Op basis van die zin genereert het systeem een brief, hierbij gebruik makend van woorden die van het internet worden gehaald. Dit zonder begrip van wat er vervolgens inhoudelijk in de brief staat.

In het statement van de kunstenaars over de achtergrond van het project stellen zij de vraag: “Kunnen we de natuur een stem geven om zich uit te spreken en brieven te schrijven naar wereldleiders, om te vragen voor hulp en hen te waarschuwen dat het uiteindelijk de mensheid is die op het spel staat?”.

Wat mij opvalt aan deze zin zijn de woorden “geven” en “natuur”. Zoals eerdergenoemd is er in essentie geen “natuur” want die benaming maakt een onderscheid tussen mens en omgeving, terwijl we in werkelijkheid één geheel zijn. Als gevolg van die tweedeling ontstaan er woorden als “geven” die daar ook nog een hiërarchie aan toevoegen, namelijk dat wij als mens überhaupt in een positie zijn om onze omgeving een stem te geven. Met het AI-systeem zou je zelfs kunnen stellen dat er een driedeling ontstaat van mens, natuur en technologie. Het kunstwerk suggereert het systeem als een soort “objectieve” vertaler tussen mens en natuur. Oftewel: als de natuur niet tegen ons mensen kan praten, zoeken we een systeem waardoor ze dat wel kan doen. Dit impliceert dat het nodig is dat onze omgeving zich naar menselijke taal zou vormen, als voorwaarde voor ons om haar te kunnen verstaan. Dit neemt ons menselijk taal-construct als uitgangspunt en maakt het de norm voor communicatie. Hetzelfde is te zeggen voor de keuze de brieven te sturen naar politieke leiders. Deze keuze impliceert; de politiek moet luisteren naar de natuur. Het probleem is echter dat dit idee nog steeds uitgaat van ons gebrekkige politieke systeem. Het zou, zoals het manifest betoogt, onze menselijke politieke constructie zelf in haar kritiek moeten betrekken.

Het kunstwerk is voor mij illustratief voor hoe lastig het is om iets anders dan onze mens-bedachte constructies als uitgangspunt te nemen omdat deze zo diep in onze maatschappij zijn verankerd dat ze vanzelfsprekend zijn geworden. Anderzijds kan het project ook worden gezien als een ironische kritiek op die vanzelfsprekendheid: het toont hoe sterk we geneigd zijn onze omgeving te conformeren aan menselijke systemen. Het werk roept vragen op als: kunnen mensen überhaupt hun niet-menselijke omgeving representeren? Hoe kunnen we luisteren naar onze omgeving los van hoe wij taal definiëren? Dit zijn wat mij betreft precies de vragen die we onszelf nu zouden moeten stellen.