Wat ruimte krijgt om te groeien – over het belang van Artists In Recidency’s

Afgelopen herfst nam ik deel aan een Artist In Residency in een vissersdorpje in de Oostfjorden van IJsland. Vanuit de achterdeur van mijn woon- en werkplek wandelde ik dagelijks een berglandschap vol mossoorten in. Het ene nog kleurrijker dan de ander: vuur, vlam en het felste groen. Korrelig, kriebelig en fluweel. Broos en dun gekleefd aan vulkanisch gesteente en rijkelijk gedrapeerd over het landschap, zo dik als winterdekens. Mijn bergschoenen zakten er diep in weg, maar wanneer ik verder liep veerde het op. Het had hier alle ruimte gehad om stevig te groeien en een wereld op zichzelf te worden. Of eigenlijk het tegenovergestelde: een wereld die overvloeide en bloeide in talloze andere werelden. Bovengronds en ondergronds verbonden door oneindige netwerken.

Vaak keek ik vanaf de bergen naar het dorpje beneden. Kunstenaars hebben er de voormalige visfabriek getransformeerd tot een plek waar makers vanuit de hele wereld verblijven om te werken aan nieuwe projecten. Soms vooraf bedacht, vaker alleen nog maar vermoed. De omgeving op zichzelf beloofde genoeg voor nieuw werk. In een dorpje waar bewoners steeds vaker wegtrekken, ontstaat nu een nieuw klimaat. Een warme stroom van mensen beweegt zich door de gemeenschap en wordt ermee vervlochten. Het blaast het dorp nieuw leven in en andersom: bescheiden ideeën kunnen hier uitgroeien tot ferme fundaties voor nieuwe werken. Ik heb mogen ondervinden hoe waardevol het is om losgezongen te worden uit mijn eigen context en letterlijk en figuurlijk de ruimte te krijgen, nieuwe mensen te ontmoeten en nieuwe gedachten te ontwikkelen. Ik ben er dan ook van overtuigd dat plekken als deze ongekend waardevol zijn: zowel voor de culturele sector als voor de wereld waar zij middenin staat. Zichtbaar of niet: zij voeden elkaar meer dan vaak gezien wordt en het is dan ook van groot belang dat dit soort plekken blijft bestaan.

Artist In Residency’s
Een initiatief als dat in IJsland is bijzonder, maar niet nieuw. Over de hele wereld bevinden zich tal van Artist In Residency’s. Ze komen voort uit de plekken die meer dan een eeuw geleden ontstonden doordat welgestelde mensen de deuren van hun landgoederen en verblijven openden voor de creatieve geesten die zij bewonderden. Soms aangevuld met materialen en maaltijden, zodat de kunstenaars of schrijvers in kwestie zich enkel hoefden te richten op het ontwikkelen van hun gedachtengoed. Hier konden ze nieuwe vragen stellen, onbekende paden bewandelen en hun praktijk uitdiepen. Kleine zaadjes voor ideeën die in hun eigen studio al geplant waren konden hier ontkiemen. Om vervolgens getoond of gelezen worden door anderen en zo een groter netwerk voeden: de maatschappij waar zij onderdeel van uitmaken.

De Artist In Residency werd een soort oase waar steeds meer kunstenaars en makers naar verlangden en in de twintigste eeuw begonnen kunstenaars zélf deze plekken te creëren. Soms ver afgezonderd van de maatschappij, dan weer aan de rafelranden van de samenleving, maar steeds vaker ook middenin het dorps- of stadsleven. Leegstaande industriële panden brokkelden af, maar hun potentie bleef niet ongezien en kunstenaars vormen ze om tot studioruimtes en culturele broedplaatsen. Langzaam overwoekerd door een nieuwe ziel, vaak vol kleur en leven. Met de tijd groeit het initiatief vaak door tot de initiatiefnemers het niet meer alleen kunnen dragen óf ze ruimte moeten maken voor investeerders en projectontwikkelaars die plots een waarde in een plek herkennen die zich vooral in cijfers laat uitdrukken. Het blijft daarom lastig om een vaste plek te bemachtigen om op voort te bouwen, maar de creatieve sector blijft het gelukkig proberen. Zo ook de initiatiefnemers van KIK (Kunst in Kolderveen).

Een vruchtbare bodem in het veenlandschap
Een aantal Drentse kunstenaars vond in de jaren 90 de ideale plek om wortel te schieten. Tussen de oude ketels en apparaten van de voormalige melkfabriek in Kolderveen zagen zij een aanzet voor een nieuw begin.  Na twee jaar lang onderhandelen kochten zij het pand in 1998 met vier personen. Vervolgens verkochten ze gebruiksrechten aan nieuwe bewoners door. Dat begon als coöperatie, zodat iedereen even verantwoordelijk was voor het onderhoud van de fabriek. Stukje bij beetje transformeerden zij het pand tot atelierruimtes en woningen. Daarnaast maakten zij ruimte voor anderen om er aan de slag te gaan: KIK (Kunst In Kolderveen) werd een nieuw Artist In Residency programma waarin vier keer per jaar een kunstenaar of maker de ruimte kreeg om er een seizoen te verblijven en nieuw werk te maken. De artistiek leiders waren mensen uit het kleine (werk)bestuur: Loes Heebink, Ruud Pols en later Erik Leurmans, Saskia Boelsums en Andrea Moller. Zij bepaalden de programmering, voerden deze uit en deden de dagelijkse werkzaamheden, waarbij de bewoners ondersteund werden door medebewoners en vrijwilligers uit de buurt.

Het programma gedijde goed en in 2007 werd besloten tot een professionaliseringsslag omdat de organisatie te groot geworden was. Er kwam een jaarlijkse subsidie van de Provincie Drenthe en KiK werd binnenland-atelier van het Mondriaan Fonds. Er werd een betaalde artistiek leider, Maryan Geluk, en zakelijk leider Ingeborg Sturre aangetrokken. Na Maryan Geluk kwam Pim Trooster en vervolgens Nils van Beek. Ingeborg Sturre is jaren als zakelijk leider betrokken geweest en in de laatste twee jaar nam Sanne Morsink het stokje van haar over. Er was een bestuur van buiten in wisselende samenstellingen. Dit bestuur zag er o.a. op toe dat de kunstenaars onbezorgd in het atelier aan de slag konden gaan.

Het atelier had grote ramen die uitkeken op het dorpslandschap, vanwaar de kunstenaar naar buiten en naar binnen keek. En daar in dat kleine dorpje met ruim tweehonderd inwoners groeiden door de jaren heen talloze nieuwe inzichten en verbindingen.

Bewoners van het dorp raakten in gesprek met kunstenaars die daar op hun beurt weer aanknopingspunten voor hun werk in vonden. Zo werden er bijvoorbeeld door Stephan van den Burg schilderijen gemaakt gebaseerd op de moddersporen die de trekkers in het landschap trokken en legde fotograaf Jantien de Bruin alle dorpsbewoners en hun dorp vast in een fotoboek: Dikken kat en Kolderveen. Krijn de Koning maakte de installatie ‘Reis door de Ruimte’ in de kelder van het gebouw en Edwin Stolk kreeg vanuit hier het Nederlandse leger zo ver om voor zijn werk ‘Entre Nous’ een heuse proefkolonie te bouwen, waar hij samen met kunstenaars, makers, denkers en dorpsbewoners zocht naar alternatieven voor de Nederlandse verzorgingsstaat.

De hierboven genoemde voorbeelden zijn maar een bescheiden greep uit wat er allemaal heeft plaatsgevonden. Maar ze geven wel een indruk van de enorme variatie aan projecten die kunnen ontstaan wanneer ze de ruimte krijgen. Ze kunnen kruisbestuivingen en nieuwe sporen teweegbrengen die in een privé-atelier in de stad onmogelijk waren geweest, simpelweg omdat er niet de ruimte of de voedingsbodem voor was. Als een plant die opeens nieuwe scheuten krijgt wanneer die verpot wordt of verse aarde krijgt. De plant staat hier niet alleen symbool voor de kunstenaar of het initiatief, maar ook voor de omgeving zelf: de mensen in het dorp die ook met andere ogen naar hun eigen omgeving gaan kijken. Moddersporen als kunstwerk, de buurman door andere ogen, de maatschappij op de tekentafel. Met de kunstenaars komen nieuwe perspectieven het dorp binnen die gewoonlijk niet zomaar binnenwaaien. Daarbij is het een niet waardevoller dan het ander. Het zijn juist die ontmoetingen waar een synergie kan ontstaan, een symbiose die van tevoren niet bedacht kan worden en zich achteraf ook niet laat meten.

Waar meer groeit dan meetbaar is
Hoewel uit recent onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie blijkt dat het ervaren van kunst ons gezonder, gelukkiger en minder gestresst maakt, is het iets waar teleurstellend vaak aan voorbij wordt gegaan. Het is niet voor niets dat kunst enkel het journaal haalt wanneer er een werk voor een recordprijs onder de hamer gaat. Wanneer de waarde van deze sector en haar initiatieven zich vooral in cijfers laat uitdrukken, wordt dit uiteindelijk afgekapt wanneer het te groot groeit en zelf niet de financiële kracht heeft om zichzelf overeind te houden.

Stichting KIK legde talloze nieuwe verbindingen en stond onder meer aan de basis van het kunstfestival Into Nature. Daar doen nationale en internationale kunstenaars onderzoek naar het Drentse landschap en presenteren hun bevindingen voor een breed publiek. Een schitterend project en een mooie oogst voor de provincie die de wandel- en fietsroutes langs de kunstwerken graag inzet om haar unieke landschap te promoten. Het festival mag voorlopig doorgang vinden maar voor Stichting KIK zelf is het helaas tot een einde gekomen. Het initiatief is te groot geworden om zich enkel door vrijwilligers te laten dragen. Zonder steun van de provincie en het Mondriaan Fonds zijn de vruchten te zwaar om zelfstandig van de grond te houden. En daarmee verdwijnt helaas weer een plek waar meer groeit dan meetbaar is.

Verse grond
De plekken met een gezonde voedingsbodem voor de culturele sector worden schaarser. En dat terwijl er juist verse grond nodig is. Want waar de politiek vaak aan voorbij lijkt te gaan is dat zij wel graag investeren in de het grotere publiek aansprekende evenementen, maar niet in de humuslaag waaruit dit ontstaat. Die humuslaag bestaat onder andere uit plekken waar nieuwe inzichten verworven worden en mensen zich kunnen laven aan andere perspectieven dan zij gewend zijn. Een nieuwe horizon laat zich niet zomaar zien. Juist nu we ons steeds meer terugtrekken achter muren en beeldschermen en polarisatie op de loer ligt, zijn er fysieke plekken nodig die verbinden, hoop bieden en tegelijkertijd de status quo bevragen. Kunstenaars zijn degenen die dit als geen ander kunnen en ons helpen om de wereld om ons heen door andere ogen te bekijken. Het romantische idee dat ze dit achter de gesloten deuren van hun atelier doen is achterhaald. Ze hebben plekken nodig die in verbinding staan met mensen en omgevingen. Plekken waar ze onderzoek kunnen doen en tot inzichten kunnen komen. Daarvoor hebben zij ruimte en tijd nodig om nieuwe ideeën te vermoeden en zaadjes te planten. Wanneer de kunstwereld deze plekken verliest zal er uiteindelijk meer verloren gaan dan er in eerste instantie aan de oppervlakte zichtbaar is.

Elke wortel die heeft kunnen schieten heeft daarvoor tijd gekregen. Als de bodem vruchtbaar is vinden kleur en leven vanzelf hun weg naar het oppervlak. Wanneer de groei stokt en de kern daarom wordt losgetrokken, gaat er meer verloren dan aan het oppervlak zichtbaar is. Het is daarom te hopen dat het gauw weer nieuw leven ingeblazen krijgt en op mag veren. Opdat het alle tijd krijgt om stevig te groeien en weer een wereld op zichzelf te worden. Of eigenlijk het tegenovergestelde. Een wereld die overvloeit en doorbloeit in talloze andere werelden.

Deze tekst is door Gerda van de Glind geschreven op uitnodiging van Stichting KiK naar aanleiding van de opheffing van de stichting. Gerda van de Glind is schrijver en programmamaker. Haar teksten zijn o.a. terug te vinden bij Mister Motley, See All This en Metropolis M. Daarnaast maakt ze programma’s en tentoonstellingen i.s.m. Kunstenlab en POST, platform voor actuele kunst.