Wandelaar boven de nevel: De queeste naar Ader

13 maart 2014

Herfst 1971. Aan de onderste takken van een populier in het Amsterdamse Bos bungelt een lange slanke gestalte. Stukje bij beetje zwiept hij richting het uiteinde van een grote tak. Daar blijft hij een tijdje roerloos hangen. Totdat hij plots zijn ene hand loslaat, dan ook zijn andere van de tak glipt en het lange, tengere lichaam als een potlood naar beneden valt, in de sloot onder de boom. De camera wordt stopgezet. Het kunstwerk is af.

De gevallen man is Bas Jan Ader. Zijn sprong doopt hij ‘Broken Fall (organic)’, nummer drie in een hele reeks van dit soort ‘vallen’. Zo had hij zich al een jaar eerder met stoel en al van het dak van zijn huis in Los Angeles naar beneden laten tuimelen, en was hij al met zijn fiets -een bosje bloemen in de hand– de Amsterdamse Reguliersgracht in gereden. Na zijn ‘gebroken fall’ zouden nog meer voorbeelden volgen, die hij allemaal vastlegde op film. De reeks vormt een onderzoek naar de verschillende betekenissen van de val, waarin vaak een verband tussen ‘vallen’ en ‘falen’ aanwijsbaar is. De kunstenaar zei hier zelf eens over tijdens een interview: ‘Ik ben altijd geboeid geweest door de tragiek. Dat zit ook in het vallen, de val is de mislukking.’ Ader was mateloos geïnteresseerd in het moment van loslaten: van het zich overgeven aan de zwaartekracht en de onvermijdelijkheid die aan de daarop volgende val kleeft.

Veelzeggend is de noodlottige gebeurtenis waardoor Bas Jan Aders kunstenaarschap korte tijd na de serie vallen plotsklaps ten einde kwam. In 1975 liet de kunstenaar het vasteland van Cape Cod achter zich om met een zeilbootje de Atlantische Oceaan over te steken. Eigenlijk geeft hij zich daarmee net zo goed over aan de ledigheid van het niets als bij zijn vallen, nu aan de richtingloze leegte van de immense oceaan die voor hem ligt. Het lijkt een soort overlevering van het zelf aan de wetten van de natuur. Of misschien een soort uitdaging van de natuur tot de ultieme krachtmeting: de tengere kunstenaar tegen de elementen.

Een paar maanden later wordt Aders zeilbootje leeg teruggevonden, van hemzelf geen spoor.

Of zijn verdwijning gepland was of niet, of er nou sprake is van zelfmoord, een offer aan de kunst, of -cru gezegd- een ‘bedrijfsongeval’: de tragiek van het gebeuren is overweldigend, maar getuigt tegelijkertijd van hetzelfde gevoel voor dramatiek waar ook de rest van zijn artistiek werk mee doorspekt is. Aders verdwijning lijkt daarmee haast de ultieme kroon op zijn oeuvre, een sublimatie ervan zelfs, omdat het als het ware de dood overstijgt.
Willekeurig borrelt bij het overdenken van deze dingen steeds het beeld van Aders vijfde en laatste val-performance bij me naar boven: in Nightfall staat Ader in een donkere garagebox en tilt hij een groot rotsblok op en houdt het ingespannen een poosje omhoog, totdat zijn arm onder het gewicht bezwijkt en de steen neerklettert op een lamp die naast de kunstenaar op de vloer staat. Het licht gaat uit, maar de camera blijft nog enige tijd doorlopen terwijl Ader roerloos in het donker blijft staan.

Bas Jan Ader, In Search of the Miraculous

Bas Jan Aders oversteek van Amerika naar Europa was bedacht als het slotstuk van een driedelig werk dat de naam ‘In search of the miraculous’ droeg, dat een soort zoektocht naar de essentie van het bestaan vormde. Het werk behelsde een soort ultieme zoektocht naar het metafysische; niet voor niets wordt er vaak aan Ader gerefereerd als ‘de man die achter de horizon wilde kijken’. De onderneming kan als exemplarisch worden gezien voor de rest van zijn oeuvre, waarin het zoeken misschien wel een veel grotere rol speelt dan het vinden. Ader was een rasonderzoeker: hij onderwerp in zijn werk eigenlijk constant alles aan bevaging en onderzoek. Maar niet tot zelden kwam hij tot een eenduidig antwoord. Integendeel: zijn werk had juist iets ongrijpbaars, iets mysterieus, iets dat intrigeert maar niet precies in woorden te vatten valt. Misschien was dat juist wel de grootste kwaliteit van zijn werk.

Een aantal maanden geleden hoorde ik iemand zich hardop afvragen uit welke boom in het Amsterdamse Bos Ader zich eigenlijk had laten vallen. Ik vond dat zo’n intrigerende en logische vraag, dat ik –geheel in de geest van Ader- een eigen onderzoek begon: de zoektocht naar de boom en de andere plek in Amsterdam waar deze mysterieuze kunstenaar ooit viel, de Reguliersgracht. Onbewust had ik misschien wel het gevoel dat ik, als ik deze plekken waar de kunstenaar fysiek aanwezig was geweest zou kunnen vinden, een stukje dichter bij de kunstenaar zou kunnen komen. Dat ik op de één of andere manier meer vat op zijn verdwijning zou krijgen, dat ik zou begrijpen hoe het zat.

Het eerste deel van mijn zoektocht was een eitje: slechts een kwestie van een keer de Reguliersgracht op en neer lopen en goed kijken welk gedeelte overeenkomt met wat er op de in 1970 gemaakte foto te zien is (ik ben er vrij zeker van dat dat ongeveer ter hoogte van nummer 63 moet zijn geweest). Des te ingewikkelder werd het echter met de boom. Want waar begin je in vredesnaam met zoiets?

Fall no. 2, Reguliersgracht Amsterdam

Reconstructie Fall no. 2

Met lezen kwam ik –zoals viel te verwachten- niet veel verder. Algauw besloot ik daarom het bezoekerscentrum van het Amsterdamse Bos te bellen, in de hoop dat ze me daar verder zouden kunnen helpen met mijn vraagstuk. De vrouw die de telefoon beantwoordt blijkt zelf toevallig een groot fan van de kunstenaar te zijn, maar moet me het antwoord op mijn vraag helaas schuldig blijven. Wat nu? De volgende ochtend ga ik zelf maar op onderzoek uit, in de (ijdele?) hoop om Ader op het spoor te komen, en misschien ook wel een beetje omdat het gewoon een prachtige herfstdag is – de waarschuwingen van de mensen om me heen, met betrekking tot de grootte van het bos, aan mijn regenlaarzen lappend.
Maar als ik met een foto van Broken Fall over de kronkelige bospaden fiets en de waterkant afspeur naar een boom die aan de juiste uiterlijke kenmerken voldoet, vraag ik me ineens af hoeveel een boom in veertig jaar tijd eigenlijk verandert; om over de rest van de omgeving nog maar te zwijgen. In ieder geval heb ik tijdens de talloze tevergeefse rondjes door het bos wel tijd om te contempleren: want wat verwacht ik eigenlijk bij die populier te vinden? Was het nog wel de boom die ik zocht? Of was ik eigenlijk op zoek naar Bas Jan Ader zelf?

Enkele dagen na mijn vruchteloze expeditie spreekt de vrouw van het Amsterdamse Bos een lange voicemail bij me in, waarin ze me de telefoonnummers geeft van een aantal mensen die missschien meer weten over Ader en de Boom. Zo kom ik terecht bij de man die boswachter was in de tijd dat Ader zijn sprong maakte. Joop Breedvelt werkt al veertig jaar in het bos en kent het op z’n duimpje. Hij kan me aan de hand van de foto meteen vertellen waar de bewuste populier moet hebben gestaan, maar hij helpt me meteen uit de droom: de boom is niet meer. Boom en sloot verdwenen toen de Bosbaan in 2001 aan de noordzijde met een flink stuk werden verbreed in verband met het organiseren van internationale roeiwedstrijden.

Even ben ik uit het veld geslagen, wat een teleurstelling. Maar dan biedt Joop aan me de plek nog wel te laten zien, en zo komt het dat ik twee dagen later naast hem in de auto zit en we samen naar de plek rijden die in de achtergrond van Aders oude film te zien is. Ondertussen benut de voormalig boswachter zijn kans om me van alles over het bos te leren: wat voor dieren we zien, welke boomsoorten er groeien, wat de merkbare gevolgen zijn van de klimaatverandering en waarom een boom in de herfst eigenlijk zijn blaadjes verliest (daar had ik nog nooit over nagedacht).

En als we dan aan de rand van het water staan en Joop aanwijst waar de boom van Ader ongeveer moet hebben gestaan, dringt het besef ineens tot me door: door te falen in mijn zoektocht naar de boom, kom ik misschien wel veel dichter bij Bas Jan Ader dan wanneer het was gelukt. De boom verdween in het water, net als de man zelf.