Vrouwen en ouder worden: the legs are the last to go
Kunstenaar Klaar van der Lippe stelde ooit voor, gewoon als een van haar vele ideeën die al pratend passeren, om broches te maken voor oudere vrouwen met daarop een foto uit de tijd dat ze nog jong en beeldschoon waren. Bij het ouder worden gaat iedereen wat meer op elkaar lijken, de schedel krimpt, de huid gaat rimpelen en zakken, er is verlies van vetvolume en het haar wordt dunner en grijs.1 De jeugdfoto leek Klaar een positieve manier om de individualiteit van vrouwen op leeftijd weer terug in beeld te brengen. Ik keek haar verbijsterend aan, mij leek het juist wreed om deze vrouwen dagelijks te confronteren met het verlies van hun schoonheid.
Verlies van schoonheid? Juist, daar wil ik het graag over hebben.
Ja, zeker, er zijn prachtige oudere vrouwen, maar toch is er iets dat schuurt. Een bevriende kunstenaar merkte op dat in het proces van ouder worden, vrouwen het zwaarder voor hun kiezen krijgen dan mannen, wat het uiterlijk betreft. Of zoals de cosmetisch arts Floor Claus het benoemde in het Parool: ‘Na de overgang stopt de oestrogeenproductie en dondert de huid in elkaar (en dan is zij er om het wat op te lappen.2
Dat vrouwen lelijker worden dan mannen, dat is natuurlijk vooral een oordeel, want waarom ervaren we die in elkaar gedonderde huid (rimpels, losser, vlekkerig) als lelijk. Wat is schoonheid?
En je vraagt je ook af hoe het komt dat er zo veel meer mannen met een jongere vrouwen samen zijn dan omgekeerd, mannen in een relatie met een oudere vrouw? Misschien is het zo dat je wel mooi oud kunt worden als vrouw maar dat seksueel begeerlijk zijn daar niet bij hoort (uitzonderingen daargelaten).
Verlies van schoonheid? Juist, daar wil ik het graag over hebben.
Vrouwen worden meer beoordeeld op hun uiterlijk, dat is geen nieuws, om de schoonheid van vrouwen braken oorlogen uit en al zijn mannen stiekem ook best wel ijdel, de klassieke verdeling is toch macht en geld versus schoonheid. De bekoring van de vrouw is van oudsher gekoppeld aan haar vruchtbaarheid: ’It is the ideal of female beauty that has been inseparably linked with youthfulness and fertility for centuries and is still considered socially desirable today’.3
Hoewel in de loop van de tijd (en verspreid over culturen) ideeën over schoonheid voortdurend veranderen, (spijkerdun a la Twiggy versus curvy, smalle Greta Garbo-lippen versus volle lippen, dunne wenkbrauwen in een boogje versus brede donkere wenkbrauwen) lijkt één factor constant: jong is begerenswaardig.
In 2018 bezocht ik Aging Pride in Wenen, een expositie die alternatieve scenario’s wilde bieden voor de clichés over de oudere mens met werken die het laatste hoofdstuk van het leven visueel zouden maken. De expo was druk bezocht en in no time was de catalogus uitverkocht. Toch vond ik het een wat treurige verzameling: de focus lag sterk op de buitenkant van de mens, een overdosis aan naakte oude lichamen vanuit het idee, ‘ja, ook dit is mooi’. Ja misschien, maar ik miste iets, iets mentaals? Iets waardigs?
Er waren sneren naar anti-aging crèmes en spottende tekeningen over porno en sex. Maar dat alles lijkt me geen sprong voorwaarts en het leverde gênante beelden op: bijvoorbeeld van een vrouw met grijs haar die met haar mond open en een woeste blik een gewicht omhoog houdt. Mij krijg je niet klein. Het was grotesk.
Nee, dan zag ik liever de expositie I Have Become My Own Worst Fear van Martha Wilson. Nou ja, liever is misschien niet juist uitgedrukt want wat ik daar zie is ook mijn eigen grootste angst. Dat je tanden grauw en te groot worden, het te strakke gezicht omdat het vet is opgelost, die wijkende kin en van dat korte haar waar een middelbare vrouw ook niet altijd aantrekkelijker van wordt. Volgens een recensent dook Wilson in een van de laatste taboes van deze tijd: vrouwen die ouder worden. Wilson vergulde de pil niet, ze legde er een lekker schepje bovenop, en de foto The Legs are the last to go werd in een recensie beschreven als de meest akelige. De titel heeft eigenlijk geen beeld meer nodig. Wilson overdrijft en legt zo de vinger op de zere plek, de stinkende wond. Zie en huiver! en dat is precies wat iedereen doet bij de aanblik van een oudere vrouw (om het in de taal van Wilson te zeggen).4
Dat je tanden grauw en te groot worden, het te strakke gezicht omdat het vet is opgelost, die wijkende kin en van dat korte haar waar een middelbare vrouw ook niet altijd aantrekkelijker van wordt.
Het is dus tijd voor revolutie, voor het omkiepen van de normen – en we weten dat het mogelijk is. Door veel vaker beelden van oudere vrouwen te tonen, door er op een andere manier over te praten en schrijven kan het langzaam indalen dat oudere vrouwen gewoon de moeite waard zijn.
Emma Talbot (1969) won dit jaar de Max Mara-prijs met haar voorstel om het schilderij Drie levensfasen van een vrouw (1905) van Gustav Klimt een moderne tegenversie te geven. De Wikipedia duidt de beigekleurige, treurige uitgezakte benige vrouw op het doek van Klimt als ‘het verval en de schaamte van de ouderdom’. Deze beeltenis is weer geïnspireerd op de sculptuur De oude courtisane van Rodin (1885 – 1910), ook al geen prettig beeld van een oudere vrouw. Deze representaties ontstonden in een patriarchale maatschappij, de tijd van Freud, toen vrouwen nog niet eens stemrecht hadden. Talbot is van plan de naakte, oudere vrouw vol schaamte te transformeren tot een krachtig mens met macht en controle over haar leven. Ze gaat haar personage onderdompelen in een reeks beproevingen die ontleend zijn aan de twaalf heroïsche werken van Herakles. Een onoverwinnelijke oude vrouw. ‘The work intends to counter prevalent negative attitudes to ageing and the representations of women’ vertelt Talbot in een interview.5
Talbot is van plan de naakte, oudere vrouw vol schaamte te transformeren tot een krachtig mens met macht en controle over haar leven.
Ouder worden is een levensfase, het hoort erbij, maar de manier waarop er naar oudere mensen wordt gekeken is niet meer van deze tijd. Margaret Morganroth Gulette kwam in haar boek Aged by Culture (2004) met de term ageism, waarmee ze bedoelt dat we als mensen meer verouderen door de cultuur dan door chromosomen. Zij stelt dat leeftijd een sociaal geconstrueerd concept is, waarbij ouderdom vanuit negatieve termen wordt neergezet. Ouder worden valt altijd samen met achteruitgang en verlies.6
Zij stelt dat leeftijd een sociaal geconstrueerd concept is, waarbij ouderdom vanuit negatieve termen wordt neergezet.
In de Flapper-serie uit 2016 toont Cindy Sherman haar geworstel met het ouder worden: “It’s really hard,” she says. ‘I’m definitely torn between the possibility of doing something surgical and feeling like, ‘Come on, somebody’s gotta age in a normal way that other young people can look up to and appreciate.’7
Ze verplaatst zich in de grote diva’s uit het gouden tijdperk van de stille film, maar dan niet zoals ze getoond werden in hun gloriejaren maar in hun schemerjaren. Want al kijkend wordt duidelijk dat we haar personages niet kennen, zodra de sterren van toen diva’s op leeftijd werden verdwenen ze uit de film en de Hollywood publiciteit. Misschien lag er af en toe een fotograaf van een roddelblad in hun tuin, maar glorieuze studioportretten kennen we niet of nauwelijks. Van Greta Garbo is bekend dat ze zich niet meer liet zien toen ze ouder werd, ze bleef binnen. Sherman: ’It doesn’t really matter who they are; the effect is the same: to confront you with the reality of age in a culture obsessed with agelessness’.
Ze verplaatst zich in de grote diva’s uit het gouden tijdperk van de stille film, maar dan niet zoals ze getoond werden in hun gloriejaren maar in hun schemerjaren.
De Flapper serie zit vol tegenstrijdigheden, de vrouwen houden vast aan de kledingstijl en make-up van toen en poseren is zichtbaar hun tweede natuur terwijl de backdrop suggereert dat ze nog steeds een ster zijn of misschien als real estate handelaar aan de slag zijn gegaan. De vertwijfeling is zichtbaar en de portretten lezen een beetje als een how-to (and how-not-to) lessons in artful aging. Het laten zien van deze twijfels maakt het werk zo sympathiek. Ieder van deze vrouwen dealde er mee op een eigen manier, door jonger te lijken met een overdosis make-up of door zich nooit meer te laten zien zoals Garbo. In de foto’s zien we alle variaties, behalve die van Garbo. Sherman blijft in deze serie het dichts bij zichzelf, in ieder gezicht zijn haar eigen blauwe ogen herkenbaar.
De foto’s van Sherman in het werkelijke leven, 62, en zonder make-up, tonen een vrouw van grote schoonheid in alle opzichten, en in mijn ogen dan. Toch vertelt ze dat het ouder worden haar zwaar valt: ’I, as an older woman, am struggling with the idea of being an older woman’, zegt Sherman.
Ze vertelt dat ze tot deze portretten geïnspireerd werd door een vlammende tekst van hoogleraar Mary Beard in de Daily Mail. ‘As a classicist, I know a lot about revenge’, zo begint Beard nadat een TV-criticus haar presentatie van haar eigen geschiedenisprogramma had neergesabeld met de woorden ‘she was less fit for a history program than for The Undateables.’ 8 Beard sloeg terug met een intelligent essay.
’I relate so much to these women’, vertelt Sherman aan Blake Gopnik of the New York Times. ‘They look like they’ve been through a lot, and they’re survivors. And you can see some of the pain in there, but they’re looking forward and moving on.’
Levenservaring, wijsheid, humor, relativering, diepte, dimensie en echte aanwezigheid zouden onderdeel van schoonheid kunnen worden.
De identiteit van een vrouw wordt bepaald door de beelden die ze heeft gezien, de smaak van een man wordt gevoed door de beelden die hij heeft gezien. We hebben andere voorbeelden nodig. Ouder worden is naast gewoon a fact of life, ook een voorrecht.
Levenservaring, wijsheid, humor, relativering, diepte, dimensie en echte aanwezigheid zouden onderdeel van schoonheid kunnen worden.
Samen met mijn zevenenzestigjarige vriendin Inge zag ik de muurschildering over oudere vrouwen die experimentele kunst maken, van Lily van der Stokker.9 ‘Ja, natuurlijk’, zeiden wij, ‘juist oudere vrouwen maken experimentele kunst.’ Zelden heb ik zoveel plezier beleefd bij een expositie in een museum. Opeens was de alledaagse, onnozele werkelijkheid door haar opgeblazen aanwezigheid belangrijk gemaakt. En al die softe pastelkleuren. De humor dreef als vanzelf naar boven door de ongebruikelijke onderwerpen in softe pastelkleuren en abstracte kunst formaten.
In de recensies en vraaggesprekken met Van de Stokker komt het woord girly steeds maar terug, want roze = pubermeisjes-achtig.10 Maar daar gaan we weer, roze als meisjesachtig typeren is natuurlijk een culturele constructie. Blauw en roze kregen aanvankelijk hun betekenis door de kerk. De jurk van Maria was altijd blauw, dus vrouwelijk en het kleed van Jezus meestal rood, dus mannelijk. Babykleertjes waren wit. Jongens én meisjes droegen jurken. Roze en blauw waren vóór de Tweede Wereldoorlog precies omgekeerd gegendered. Het linken van bepaalde kleding of bepaalde kleuren aan gender is een conventie die voortdurend verandert. Dat is een belangrijk besef. Het roze van Van de Stokker zou ik heroïsch noemen.
In de recensies en vraaggesprekken met Van de Stokker komt het woord girly steeds maar terug, want roze = pubermeisjes-achtig.
‘Ik ben niet bang voor het vrouwencliché, ik ga daar juist mee aan de slag en ik doe er spannende dingen mee.’ zegt de kunstenaar. ‘De beschouwer verwacht schoonheid. Die schoonheid is een bepaald ding dat de bezoeker verwacht aanwezig te zijn. En die schoonheid is natuurlijk…, ja, wat voor realiteit is dat nou weer? Die schoonheid, die verwachting, daar kun je natuurlijk ook mee spelen. Er zijn zoveel schoonheden in de wereld en kan ik proberen het weer te geven zonder dat ik dat zelf een schoonheid vind? En die kan ook met de dag wisselen.’ zegt Stokker in een vraaggesprek.11
‘Al dat gendergedoe is één ding, maar een belangrijker onderwerp voor mij is eigenlijk esthetica. “Hé, waarom gaan we daar op deze manier mee om?” Ik wilde plat schilderen, weg van die mannelijke signatuur, weg van het genie, de virtuoos.’
Naast de schoonheid van oudere vrouwen is er het issue van de onzichtbaarheid. Toen ik nog regelmatig op pad ging met mooie jonge stagiaires of collega’s tijdens mijn hoofdredacteurschap van Mister Motley merkte ik dat ik naast hen onzichtbaar werd. Eerlijk gezegd had ik dat pas achteraf door toen ik meer alleen op pad ging, of in het gezelschap van vriendinnen, leeftijdsgenoten. Onzichtbaar betekent dat het gesprek niet met jou wordt gevoerd, dat de aandacht altijd uit gaat naar de jonge vrouw, ook al was die man twee keer mijn leeftijd. Tijdens een symposium in Londen kwam een vrouw de bomvolle zaal binnen en alle ogen volgden haar, gevolgd door een zacht gegniffel (ja vrouwen zijn ook niet altijd zacht naar elkaar). Ze was gekleed als een authentieke en experimentele paradijsvogel, met veel kleuren en een grote tulband. Na afloop was zij de eerste die opstond en verklaarde dat ze als oudere vrouw niet meer werd opgemerkt en dat deze opvallende kleding haar wapen was in de strijd om zichtbaarheid. Dat is een goed idee: iets doen om de aandacht weer op te pakken. Authentiek en experimenteel kan, maar goed gekleed in een eigen stijl helpt ook.
De angst voor verlies van eigenheid weerhoudt me ervan om mijn grijze haar uit te laten groeien, of om met botox mijn gezicht wat wolliger en zachter te maken, want voor je het weet val je in een bepaalde categorie met het gevaar van onzichtbaarheid. Maar sommige vrouwen staat botox heel goed, grijs haar ook. Wat kan het uiterlijk je schelen nu je op leeftijd bent? Stop. Ja, dat kan me wel schelen (@lafetegarderobe). Ik doe erg mijn best om er goed uit te zien, altijd al gedaan, alleen kost het me nu veel meer tijd.
—————-
1 Zoals beschreven op de site van dokter Frodo: https://www.dokterfrodo.nl/verouderingsproces-gezicht-anatomie-onderbouwing
2 PS Parool 25 juni 2011
3 Kraft des Alter/ Aging Pride, catalogus van de expositie Aging Pride at the Lower Belvedere, Vienna, 2018
4 Martha Wilson, I Have Become My Own Worst Fear, 1974-2009, Galerie PPOW, New York, 2011
*Emily Colucci in Hyperallergic on September 19, 2011, Is It Punk To Grow Old Ungracefully?
* Een aantal van haar beelden waren te zien op Aging Pride, maar raakten verloren door het gebrek aan context.
5 * https://www.theguardian.com/artanddesign/2020/mar/11/emma-talbot-wins-max-mara-art-prize-for-women
* https://www.lofficiel.co.uk/art/inner%20expression%20Emma%20Talbot
* https://www.itsnicethat.com/news/emma-talbot-max-mara-art-prize-for-women-art-110320
* https://www.mistermotley.nl/art-everyday-life/‘-bigger-picture-een-interview-met-emma-talbot
6 ‘Aged by culture’, to use the age critic Margaret Morganroth Gullette’s iconic phrase, from her 2004 book, “Aged by Culture.
* In het synoniemenwoordenboek zocht ik naar een ander woord voor oud. synoniemenwoordenboek: oud, afgeleefd, afgezaagd, antiek, archaïsch, bedaagd, bejaard, belegen, degelijk, gammel, grijs, klassiek, op leeftijd, oudbakken, ouderwets, van vroeger, versleten.
7 Cindy Sherman -Metro Pictures, New York, 2016
* https://www.nytimes.com/2016/04/24/arts/design/cindy-sherman-takes-on-ag…
8 Het geschiedenisprogramma van Mary Beard heette Meet the Romans.
The Undateables, a British reality show for the lovelorn disabled or disfigured.
https://www.dailymail.co.uk/femail/article-2134146/Too-ugly-TV-No-Im-bra…
9 Lily van der Stokker, Friendly Good, Stedelijk Museum, 2019
10 *https://www.metropolism.com/nl/features/37005_stedelijk_museum_lily_van_…
* https://inferno-magazine.com/2019/02/07/interview-lily-van-der-stokker-m…
* https://www.agreylady.nl/2018/10/de-girly-muurschilderingen-van-lily-van…
* https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/lily-van-der-stokker-levert-op-e…
11https://soundcloud.com/amsterdamfm2/springvossen-336-lily-van-der-stokker
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl