Vloeibaar ontwerpen

Het onvermogen om (de transitie naar) een medium te begrijpen kan grote gevolgen hebben. Vanaf het moment dat de drukpers zijn intrede deed werd een nieuwe groep achtergestelden zichtbaarder, namelijk de analfabeten. Deze groep was niet in staat te lezen, spellen of schrijven en kon daardoor niet het nieuwe gangbare medium tot zich te nemen. De wereld werd voor hen meer en meer onbegrijpelijk ingericht.

Maar in de 21e eeuw zijn de analfabeten niet de enige achtergestelden die het onvermogen hebben de gangbare media te begrijpen. Er is een groep bij gekomen die niet om kan gaan met een constant veranderend medium. Met de intrede van het internet is het relevant om af te vragen of de mens en de grafisch ontwerper in het bijzonder werkelijk met de transitie naar een o-zo aan verandering onderhevig medium om kan gaan.

De moderne analfabeet
Dat er een nieuwe groep achtergestelden ontstaat heeft te maken met de aard van een ontwikkelend of gangbaar medium. In de kern geldt dat voor ieder (nieuw) medium van de gebruiker gevraagd wordt een proces van af- en aanleren te doorgaan. Naast klanken moest men tekens aanleren, men moest afleren om hetzelfde te schrijven als te spreken en gaandeweg werden verfijningen vereist van de gebruiker.
Maar wat gebeurt er als een medium zijn intrede doet dat niet alleen anders is dan zijn voorgaande media maar ook constant aan verandering onderhevig is? Dan wordt het proces van af- en aanleren een constante staat. Hierover schreef Alvin Toffler het volgende:
“The illiterate of the 21st century will not be those who cannot read and write, but those who cannot learn, unlearn, and relearn.”

Als er wordt gekeken welk medium vandaag de dag de grootste verandering lijkt te zijn geweest sinds het gedrukte woord zal naar waarschijnlijkheid internet uit de bus komen. Onze werkplekken zijn ingericht op de snelle communicatie waarbij we amper nog plaatsgebonden zijn, ons sociaal contact onderhouden we via platformen en applicaties en het aantal gebruikers van smartphones, tablets en laptops kent een groeiende dichtheid. Allemaal ontwikkelingen die (grotendeels) afhankelijk zijn van internet.

Met ons dagelijks of zelfs ononderbroken gebruik wekken we bij onszelf de indruk dat we het ook begrijpen. We gebruiken een smartphone dus we “zitten op” internet, we gebruiken google dus we internetten. Maar begrijpen we werkelijk wat internet is? Is gebruik maken van toepassingen die draaien om internet hetzelfde als begrijpen? Misschien houden we onszelf van de domme en zijn we daarmee de nieuwe generatie die zijn omgeving niet begrijpt. En misschien nog problematischer: we hebben het nog geen eens door.

Van vast naar vloeibaar
Een belangrijke reden achter het wel of niet begrijpen van internet ligt in het feit dat we waarschijnlijk de aard van het medium verkeerd interpreteren. Tot aan het internet zijn al onze media altijd onveranderlijk geweest zodra ze geproduceerd zijn. Een boek, krant, flyer of poster: zodra deze zijn gemaakt, zijn ze vast. Het internet is daarentegen totaal niet vast. Bijvoorbeeld nieuwswebsites kunnen iedere moment een nieuwsitem updaten. Hiermee zie je enkel een snaphot van een constante veranderend beeld. Maar als het internet geen vaste fase kent, welke fase heeft het dan? Wellicht is het dan vloeibaar.

Hoewel in de kern het onderscheid tussen een vloeibare en vaste vorm goed voor te stellen wordt het uiterst helder omschreven door Zygmunt Bauman
“[…] in simple language […] liquids, unlike solids, cannot easily hold their shape. Fluids, so to speak, neither fix space nor bind time. While solids have clear spatial dimensions but neutralize the impact, and thus downgrade the significance, of time (effectively resist its flow or render it irrelevant), fluids do not keep to any shape for long and are constantly ready (and prone) to change it; and so for them it is the flow of time that counts, more than the space they happen to occupy: that space, after all, they fill but ‘for a moment’.

Niet alleen de visuele kwaliteit maar ook de rol van tijd speelt blijkbaar een onmisbare rol. Een foto van een vloeistof behoeft een tijdsindicatie omdat na de foto de vorm alweer veranderd is. Een vaste vorm lijkt daarbij geen relatie te hebben tot tijd. Eenvoudig als vloeibare toestanderen veranderen, bewegen ze met weinig moeite om vaste vormen heen en ervaren ze nauwelijks impact. Ze kunnen vloeien, spetteren, overlopen, vernevelen, druppelen, enzovoorts. Nog beter gezegd: het kost energie om een vloeibare vorm stil te houden en een vaste vorm te laten bewegen.

Deze vergelijking tussen de vaste en vloeibare vorm is uiterst relevant om internet te bespreken. Het internet kent namelijk niet de vastigheid zoals we gekend hebben bij de media tot nu toe. Het internet heeft nauwelijks wrijving bij verplaatsing: het vloeit van de ene kant van de wereld naar de andere kant van de wereld in een fractie van een seconde. Afbeeldingen kunnen gedupliceerd worden met een zo goed als verwaarloosbare wrijving. Nieuwsuitingen kennen geen vast moment op de dag maar zijn enkel snaphots van een constant vloeiende toestand.

Vloeibaar Ontwerpen
Het onderschatten van de verandering en de impact van en verkeerd inschatten van de aard van internet kan, zoals Toffler aanduidde, vergaande gevolgen hebben: de opkomst van een nieuwe generatie die de media om zich heen niet kunnen interpreteren. En juist vanwege deze reden is het noodzakelijk een groep aan te spreken die zo extreem afhankelijk is van het medium van de tijd en het kunnen interpreteren: de grafisch ontwerper.

De drukpers was op zichzelf niet meer dan een techniek; het was de mens die er middels een (specifieke) invulling waarde aan gaf. Hij repliceerde documenten, maakte vervolgens boeken en vervaardigde uiteindelijk posters en flyers en derivaten. In deze ontwikkeling is de grafisch ontwerper ontstaan, de persoon die als taak heeft een (opgedragen) boodschap te visualiseren middels de media van de tijd.
Hier ontstaat de paradox: grafisch ontwerp is gestoeld op een geschiedenis van vaste vormen maar heeft als taak zich de media van de tijd ter hand te nemen die vandaag de dag vooral vloeibaar is. Omdat het medium zo anders en alomaanwezig is en van almaar grotere invloed wordt zal het de discipline grafisch ontwerp zijn die zichzelf kritisch moet herzien. De grafisch ontwerper moet van vast ontwerpen naar vloeibaar ontwerpen gaan. We moeten niet anders leren lezen en schrijven om niet achtergesteld te raken; we moeten een vaardigheid ontwikkelen waarmee we om kunnen gaan met een veranderlijke staat. En dit is geen eenvoudige taak voor een grafisch ontwerper omdat deze vaak denkt in termen van vastigheid, regels en stramienen. Het is bijna een onmenselijke omschakeling. In onze aard zoeken we heuristieken om onze dagelijkse gang van zaken behapbaar te maken: wie zijn wel en niet onze vrienden, wat vind ik wel en niet leuk om te doen, welk eten vind ik wel en niet lekker, etc.

Misschien is een overgang naar vloeibaar ontwer- pen (nog) te ver gegrepen en moeten we eerst een stap terug: het begrijpen dat we het medium internet hebben onderschat in zijn aard en impact. Zelfs de taal belemmert ons hierin. Bevatten, er grip op krijgen, concretiseren; gangbare beschrijvingen van een veranderen in denken die uitspraak doen in ter- men van vastigheid. En juist daardoor is het voor de grafisch ontwerper de uitgelezen kans om hier een stap in te maken door ook op een visuele manier af te tasten wat internet kan zijn. Door het niet alleen vast te grijpen en te houden maar ook juist te laten druppelen, spetteren en vloeien.

Bron
Alvin Toffler, Rethinking the Future, London, 2008 Zygmunt Bauman, Liquid Modernity, Cambridge, 2000
Gilles de Brock en Ruben Verkuylen schreven deze tekst n.a.v hun eindscriptie op de KABK in 2013