Vertrekken – te gast in het huis van architect Jože Plečnik (1872-1957)

Onder de linialen en geodriehoeken op deze tafel, verrezen in de eerste helft van de 20e eeuw de blauwdrukken voor een nieuw Ljubljana. Vanaf dit werkblad werkte de Sloveense architect en stedenbouwkundige Jože Plečnik (1872-1957). Plečnik is een van de weinige architecten die praktisch gezien carte blanche heeft gekregen om één stad te (her)ontwerpen; namelijk zijn eigen geboortestad Ljubljana. Na zijn opleiding onder de Oostenrijkse architect Otto Wagner (1841-1918) te hebben gevolgd en grote projecten te hebben uitgevoerd in onder andere Wenen en Praag keerde Plečnik in 1921 op het juiste moment terug naar Ljubljana. In deze jaren begon het besef van een Sloveense nationale identiteit te groeien en moest Ljubljana van slaperig provinciestadje transformeren tot de hoofdstad van een onafhankelijk en zelfbewust Slovenië.

In Trnovo, een wijk net buiten het stadscentrum, liet Jože Plečnik zijn architectenwoning bouwen. Dit huis, zijn voormalige woon- en werkvertrekken doet nu dienst als museum onder de naam Plečnik Huis. In dit huis, werkte hij met de discipline van een celibataire monnik, samen met zijn studenten, aan totale herinrichting van Ljubljana. Van de deurklinken en brugleuningen tot de nieuwe universiteitsbibliotheek, begraafplaats, verbouwing van de kamer van koophandel en een nieuw parlementsgebouw; tot aan het creëren van nieuwe zichtlijnen en promenades die de voor Plečnik belangrijke historische delen van de stad aan elkaar moesten verbinden. Plečnik is een figuur die gehuld gaat in verhalen en mythes, en tegelijkertijd een nationale culturele heldenstatus geniet.

In 2024 was ik als beeldend kunstenaar op uitnodiging te gast in het Plečnik Huis en ontwikkelde ik de solotentoonstelling To Decide Where The Shadow Falls (18.10.24 – 26.01.24). Deze tentoonstelling komt voort uit een voorbereidende artist-in-residence van twee maanden in Ljubljana en vormt een artistiek antwoord op de architectuur, het leven en vooral de verhalen rondom voor Slovenië zeer bekende en toch in mysterie gehulde historisch figuur Jože Plečnik.

De architect heeft een enorm indrukwekkend en omvangrijk oeuvre achtergelaten waarvan een deel de UNESCO werelderfgoed status toebedeeld heeft gekregen. Toen ik in Ljubljana aankwam werd ik geconfronteerd met de strafheid en abstractie van het Nederlandse modernisme waar ik zelf mee ben opgegroeid. De architectuur van Plečnik was alles wat de architectuur van mijn eigen achtergrond niet is: vol met ornamenten, artistiek speels en vrij, vol verwijzingen naar klassieke elementen, veelvormig in gebruik van veel verschillende bouwmaterialen. Een postmoderne houding in de hoogtijdagen van modernistische architectuur. Tijdens mijn tijd in Ljubljana leerde ik op sculpturaal vlak veel van Plečnik en ik ben nog steeds aan het verwerken wat ik daar allemaal heb aanschouwd.

Tegelijkertijd ben ik als kunstenaar geïnteresseerd in hoeverre de persona van één architect, met diens persoonlijke voorkeuren, angsten, verlangens en politieke ideologie de manier bepaalt waarop we private en openbare ruimtes in een stad beleven. En op welke manier de stad een strijdtoneel is tussen enerzijds ‘gebouwen als sculpturen van de architect’ en anderzijds een comfortabele en pluriforme leefomgeving? Of simpel gezegd: hoe leven we in de sculpturale droom van een architect? Sculpturen die historisch gezien vrijwel uitsluitend zijn vervaardigd door mannelijke architecten?
Daarbij heb ik tijdens het werkproces altijd de vraag vooropgesteld hoe ik, in bewustzijn van mijn eigen culturele achtergrond als West-Europees (gast)kunstenaar, respectvol door dit Sloveense huis kan bewegen. Een binnentreding vol bewondering en nieuwsgierigheid, waarbij ik mijn eigen artistieke stem bewaar en mezelf tegelijkertijd toesta kritisch naar dit erfgoed te kijken.

Slovenië kent een sterke geschiedenis van bijenteelt. De productie van honing speelt een belangrijke rol in Sloveense agricultuur, wat te zien is aan de vele bijenkasten in zowel de landelijke als de stedelijke omgeving in het land. Een belangrijk historisch figuur in de Sloveense geschiedenis is Anton Janša (1734-1773), de bijenhouder die in dienst trad als eerste hofimker aan het Oostenrijks-Hongaars hof en traktaten schreef als Abhandlung vom Schwärmen der Bienen (Discussion on Beekeeping), 1771. Jože Plečnik lijkt zich sterk bewust van deze tradities en vereenzelvigde zich eveneens sterk met de symboliek van de werkbij.
Naast dat de architect zelf ontwerpen maakte voor bijenkasten, zoals die in zijn eigen achtertuin te vinden zijn, plaatste Plečnik boven de deuren in zijn huis heraldische gedenkstenen met symbolen van werkbijen. Deze deuren ontwierp hij opzettelijk zo laag en smal dat, als hij de andere ruimte zou betreden, hij zich moest buigen en klein maken voor de werkbij.

Plečnik was een architect die dit soort gebruiken en rituelen en eigen voorkeuren in hoge mate verweefde met het ontwerp van zijn architectonische elementen. Zijn ontwerpen dwingen een bepaalde handeling af of stimuleren een mate van efficiëntie. Over zijn eigen bed wordt gezegd dat hij deze opzettelijk smal en kort maakte, zodat hij er nooit te comfortabel of uitgerust in kon zijn. Ook meubilair voor zijn bezoekende opdrachtgevers in het voorportaal van het huis was eveneens opzettelijk oncomfortabel zodat zij ook weer zo snel mogelijk het huis zouden verlaten. In zijn keuken ontwierp de architect voor zichzelf een stoel met ingebouwde tafel zodat hij tijdens het koffiezetten gewoon kon doorgaan met tekenen en geen enkel moment onbenut zou laten om te werken. Architectonische elementen in het Plečnik Huis getuigen van een leven gefocust op hyperproductie en gewijd aan het verwezenlijken van zijn sculpturale droom die Ljubljana is.

In bepaalde middeleeuwse katholieke tradities werden bijen beschouwd als de hardwerkende, aseksuele afgezanten van God. Mede hierom was bijenwas lang de enige toegestane afwerking van religieuze houten objecten. Zowel Plečnik persoonlijk als zijn professionele leven tonen interessante parallellen met deze religieuze, celibataire tradities.

Over het sociale leven van de architect wordt vaak naar verwezen als ‘zijn huwelijk met zijn architectuur’, aangezien hij niet erg veel van mensen leek te houden. Plečnik onderhield echter warme banden met de pastoor van de nabijgelegen Trnovo kerk, die tevens een van de weinigen was die toegang had tot Plečnik’s privévertrekken in het huis. Plečnik’s sociale leven was wat dat betreft zo afgesloten van de buitenwereld als een bijenkast dat is voor de meeste mensen. Of was zijn teruggetrokken leven in deze ‘bijenkast’ – dat nu het Plečnik Huis is – een veilige haven, een schuilplaats voor een intiem, persoonlijk leven waar de buitenwereld geen weet van had?

Ook op meer visueel niveau vertonen de vertrekken van het Plečnik Huis interessante gelijkenissen met de architectuur van de bijenkast. Zo ontdekte ik dezelfde houtverbindingen in de constructie van Plečnik’s bed en die in de bijenkast in de tuin. De vele lades, deuren, in de muur verdiepte kasten en de met grenenhouten panelen gelambriseerde schemerige kamertjes in het huis, vertonen interessante visuele paralellen met de donkere binnenruimtes van de eveneens grenenhouten bijenkasten.
In verschillende Europese folkloristische tradities worden tijdens het ritueel telling the bees de bijen door imkers op de hoogte gesteld van de grote gebeurtenissen in het leven van de mens zoals geboorte, huwelijk en rouw. Wanneer dit echter niet gebeurde, liep men het gevaar dat de bijen geen honing meer zouden produceren, nooit meer naar de bijenkast terugkeren of zelfs sterven. Het idee voor Lights Are On But Nobody’s Home ontstond om vanuit een voortzetting van deze folkloristische tradities de bijen in de achtertuin van het museum op de hoogte te stellen van het vertrek van Plečnik.

De fotografische werken in Lights Are On But Nobody’s Home tonen abstracte grenenhouten constructies die lege, donkere binnenruimtes verhullen. De reliëfs uit de serie, grafische sculpturen vervaardigd uit ingelegd grenenhout en behandeld zijn met bijenwas, vormen een ode aan de (volks-)architectuur van de bijenkast. Met het werk onderzoek ik (rouw)rituelen in architectuur, en zoek ik naar een animistische benadering van architectonische ruimtes; en hoe we door middel van architectuur in contact kunnen staan met degenen die ons voorgingen in de geschiedenis. Zo toont het werk Relic (2024) uit deze serie, een dennenappel die, tijdens mijn bezoek aan de door de architect ontworpen Žale begraafplaats in Ljubljana van boven de overhangende boom op Plečnik’s graf viel. De gefotografeerde dennenappel balanceert op de grens van licht en donker en is een poging om de ruimtes van het huis en de begraafplaats aan elkaar te verbinden.

In Shutter (2024), een ander werk uit de serie, zien we de lichtinval van een venster, waarbij het raster van het raamwerk in plaats van het grenenhouten oppervlak op te doen lichten, juist een schaduw projecteert. Het werk vormt een verwijzing naar de altijd gesloten luiken in het Plečnik Huis in de vensters die uitkijken op de nabijgelegen Trnovo kerk. Het aangezicht van de renovatie, geleid door de Oostenrijkse architect Raimund Jeblinger (1853 – 1937), was voor de architect ondragelijk. Shutter vormt een omkering, een afscherming die schaduw opwerpt, het negatief beeld van een venster. De luiken van Plečnik’s vertrekken, die uitkijken op de Trnovo kerk zouden tot na het overlijden van de architect in 1957 gesloten blijven

Plečnik’s promenades in Ljubljana worden nog altijd geflankeerd door bomen als platanen en populieren die na het aanplanten in relatief korte tijd snel groeiden en een langgerekte vorm aannamen. Deze ‘groene zuilen’ fungeerden, net zoals de klassieke zuilen die de architect het liefst in bijna al zijn ontwerpen incorporeerde, als manier om de door Plečnik ontworpen historische zichtlijnen kracht bij te zetten. Tegelijkertijd gebruikte Plečnik diezelfde bomen om gebouwen die niet pasten binnen zijn Gesamtkunstwerk Ljubljana, en die hij van de gemeente niet mocht slopen, aan het publieke zicht te onttrekken. Zo liet de architect rondom de St. Jacobskerk aan het Levstikov trg Plein strak rondom deze kerk een rij populieren planten, wederom in een poging om de kerk ontworpen door dezelfde architect Jeblinger te camoufleren.

Dit gegeven vormde de basis voor Guidelines (2024), een installatie waarin ik speel met elementen van camouflage, verhulling, schaduw en overlapping en waarin constructies van verschillende houtsoorten als populieren en platanenhout opgaan in hun eigen en elkaars schaduw. De abstracte sculpturale constructies zijn ontleend aan Plečnik’s houten tekengereedschappen en zijn vervaardigd uit hout afkomstig van boomsoorten die de architect goed gezind waren. Ik vind het interessant om te bedenken hoe tekenen, bouwen, creëren, optrekken en scheppen een bepaalde mate van agressie in zich heeft. Het feit dat een gebouw altijd een bepaalde ruimte in beslag neemt, betekent ook dat het de macht heeft om iets anders aan het zicht te onttrekken.

Op open wijze probeer ik met dit werk vragen op te roepen over de manier waarop architectuur een manifestatie is van macht en nation-building. Hierbij vraag ik mij af welke geschiedenissen er zich schuilhouden in de schaduw van de gebouwen en bomen in onze dagelijkse omgeving. Tegelijkertijd is het werk een constatering van het feit dat zelfs iets ogenschijnlijk onschuldigs als een boom een figurant kan zijn in een door persoonlijke, esthetische en politieke voorkeur gedreven ideologie die architectuur, stedenbouw en planologie zijn.
Plečnik was een architect die op deze schaal durfde en kon nadenken en zich bewust was van alle mogelijke beeldende instrumenten die zijn Gesamtkunstwerk Ljubljana mogelijk konden maken. De tentoonstelling To Decide Where to Shadow Falls poogt om aan de hand Plečnik’s relatie tot ecologische elementen, de bijenkasten in zijn tuin, verschillende bomen in de stad Ljubljana iets te vertellen over de invloed die een architect uitoefent op de stedelijke identiteit.

De tentoonstelling Plečnik and Ljubljana: Shaping Open Space in Plečnik Huis (februari – mei 2024) was gewijd aan de rol van open ruimte in de binnenstad van Ljubljana. Zo werden in 1941, tot grote ergernis van de inwoners van de stad, door heel Ljubljana vele lanen met eeuwenoude kastanjebomen omgehakt en vervangen voor platanen, die de architect beter gezind waren. Later ontdekte ik dat het hout van deze kastanjebomen door het Committée van Winterhulp verdeeld werd onder de armste inwoners. Deze eeuwenoude kastanjes worden opgestookt in de kachels en ovens van de huishoudens in Ljubljana.

Tijdens mijn residentie ontdekte ik een mogelijk verband met deze gebeurtenissen rondom de vervanging van de bomen in Ljubljana en de ontvangst van een van Plečnik’s eerste grote opdrachten – het Zacherlhaus in Wenen (1903-05) – dat na de oplevering werd zijn ontwerp in de lokale kranten van de stad bespot als Der Höchste Maroni Ofen von Wien (de grootste kastanjestoof van Wenen). Hierbij vraag ik me af in hoeverre deze ecologische wisseltruc is ingegeven door het mogelijk krenken van het ego van de architect? Of zoals Plečnik’s zelf ooit tegenstrijdig beweerde dat bomen in steden nooit mogen worden gekapt, tenzij het monumentaal ontwierp dat vereiste. Het is interessant om te bedenken onder wiens voorwaarden een van de groenste Europese binnensteden tot stand is gekomen.

Ontdekking van deze historische verhalen rondom het omhakken van de kastanjes in de stad, viel samen met een persoonlijk ongeluk tijdens de residentie, waarna mijn vinger gehecht moest worden in het ziekenhuis. Hierdoor ben ik gaan nadenken over het maken van een snede of het omhakken van een boom als artistieke geste in de kunst- en architectuurgeschiedenis; en de mogelijkheid van het helen van zo’n snee of wond.

To Make Into a Bundle (2024) is een serie met de zaag bewerkte kastanjehouten objecten waarbij deze zaagsneden vervolgens zijn ingelegd en hersteld met hout van de door de architect beter gezinde plataan. Het werk is een getuigenis van de bomen in de stad die zijn vervangen. Deze dunne ingelegde houten lijnen geven de suggestie dat het hout lijkt te zijn ‘verbonden’ of gezwachteld. Met de terugkeer van de kastanjebomen in de afgelopen honderd jaar in Ljubljana, toont het werk de mogelijkheid van heling van een mogelijk persoonlijke vete van de in zijn ego gekrenkte architect tegen de kastanjeboom in het algemeen. Ik vind het interessant om te bedenken dat het bespotten van het Zacherlhaus in de Weense kranten mogelijk heeft kunnen leiden tot de omhakken van alle kastanjebomen in Ljubljana; om vervolgens dit hout te gebruiken om de huizen van de armste inwoners tijdens koude winters in de Tweede Wereldoorlog te verwarmen.

In de serie fotografische werken Windows Should Be White and Clean (2024), verbind ik deze vermeende laatste woorden van de architect op zijn sterfbed aan de stervende bomen in het Tivoli Park, Ljubljana die tijdens mijn residentie in de stad werden omgehakt. De serie toont een geabstraheerde versie van de witte ramen van Plečnik’s Zacherlhaus (Wenen, 1903-05) gefotografeerd op steeds verschillende toen recent blootgestelde binnenkanten van de boomstronken in het stadspark. De vensters in de serie zijn losgezongen uit de bouwtekeningen voor het toen nog niet te realiseren Zacherlhaus. Johann Zacherl (1814-1888) was Plečnik’s opdrachtgever voor het Zacherlhaus en maakte zijn fortuin met Zacherlin: een insecticide die de totale uitroeiing van insecten en schimmels beloofde.

Deze bomen in het Tivolipark worden bewoond door unieke schimmels en insecten die dit specifieke hout bewonen. Veel omgehakte bomen worden gelaten omdat ze een unieke habitat bieden aan zeldzame keversoorten zoals de woestijnkever die enkel kan overleven in de stammen van dode, omgevallen of omgehakte bomen.

De wegbuigende schaduwen in de fotoserie zijn ontstaan door de maanvormige parten die uit de stam van de bomen zijn gezaagd. Ze geven het seriematig gefotografeerde raam in elk beeld telkens weer een ander vervreemdend sculpturaal nieuw voorkomen. De werken onderzoeken de mysterieuze kwaliteit van de laatste woorden van de architect en toetsten de menselijke, geometrie van de architectuur aan de niet-menselijke, organische en cyclische natuur. De uiteindelijke foto’s zijn verzonken in lijsten met hout van slapende beukenbomen. Slaap in hout is het proces waarbij in een boomstam grafische, zwarte tekeningen of andere verkleuringen ontstaan door inwerking van mycelium (paddenstoelen) die het begin van verrotting van de boomstam inluidt. Door deze langzaam wegrottende boomstronken te fotograferen tijdens het ontbindingsproces, wilde ik deze fascinerende lijnen, patronen en kleuren in het hout vastleggen voordat deze zouden terugkeren in de bosbodem waar ze uit verrezen zijn.

Windows Should Be White and Clean markeert mijn werkwijze als kunstenaar te gast in het Plečnik Huis, maar ook in mijn artistieke praktijk in bredere zin. Mijn beeldende werken ontstaan doordat ze zijn geïnformeerd door verschillende (historische) gebeurtenissen in een bepaalde locatie door de tijd heen die op associatieve wijze samen kunnen komen in het uiteindelijke werk. De werken willen laten zien dat geschiedenis geen vastomlijnd gegeven is. We stellen deze steeds weer een beetje bij door de verhalen die we aan elkaar vertellen. In mijn werkperiode in het Plečnik Huis heb ik geprobeerd een perspectief toe te voegen aan het al zo enorm rijke en bekende oeuvre van de historische figuur Jože Plečnik. De werken in To Decide Where the Shadow Falls zijn een poging om deze verhalen artistiek te vertolken, te bevragen en waar nodig een beetje bij te stellen. Ze zijn geïnformeerd door het leven van de architect en historische verhalen maar in hun uiteindelijke vorm open van betekenis. Ze zijn een uitnodiging om de bomen in de stad, een schaduw op een muur met nieuwe ogen te bekijken.

De spullen zijn hetzelfde gebleven, maar het huis is veranderd. De lichten zijn aan, maar er is niemand thuis. Of misschien zijn wij als bezoeker zelf de bewoner van dit huis geworden. Het is de geest van architect die in onze dagelijkse bewegingen voortleeft. Door over zijn promenades te wandelen, betreden we de richtlijnen die vanaf deze tafelbladen zijn opgetekend. Dag in, dag uit leven we in de kaders die architecten voor ons ontworpen hebben; maar uiteindelijk zijn we het zelf die de invulling tussen deze gebouwde voorschriften vormgeven.

Vertrekken is een begeleidend essay bij de solotentoonstelling To Decide Where the Shadow Falls (Plečnik Huis, Ljubljana, 18.10.24 – 26.01.25)

Parallel aan de tentoonstelling in het Plečnik Huis is een deel van het nieuwe werk te zien de tentoonstelling Annotations (RAVNIKAR, Ljubljana, 23.10.24 – 21.12.24)