Verlaten en bevangen – Het unheimliche in de kunst

Nadenkend over de innerlijke tegenstrijdigheid van gevoelens en bevindingen die optreden bij het zien van kunstwerken die als unheimlich of ‘uncanny’ worden gekenschetst, valt op dat het gaat om beelden die tegelijkertijd van iets verlaten en door iets bevangen zijn. Maar waarvan verlaten en door wat bevangen, valt meestal niet bij benadering te zeggen.

Zwillinge – Gunther Förg

Kunstwerken die zo helder zijn als glas en ogenschijnlijk niets te raden over laten, zijn soms ‘unheimlicher’ van karakter dan de opgelegde producten van duistere verbeelding. Juist dat je dwars door de verbeelding heen kunt kijken, maakt deze ongrijpbaar, onbegrijpelijk en onvergelijkbaar. Alles wat we als unheimlich ervaren wordt gekenmerkt door woorden die vooraf worden gegaan door ‘on’ of ‘non’. Let maar op. 

Grijpbaar, begrijpelijk en vergelijkbaar, dat is het unheimliche over het algemeen niet. Het unheimliche kent zoveel definities, synoniemen, vergelijkingen, typeringen, benoemingen en benamingen dat je er geen identiteit of karakter aan toe kunt kennen. Het gebrek aan identificatie met werk dat we als unheimlich ervaren, bepaalt de kwaliteit ervan. Je krijgt daarmee zicht op iets wat je niet kunt verbinden met eerdere ervaringen die je hebt ondergaan en toch is die ervaring ook niet nieuw; het roept iets op waar je weliswaar geen weet van hebt, maar waarvan de waarachtigheid, de onontkoombaarheid, onmiddellijk evident is. 

Het unheimliche betreft dat je het niet kunt duiden – er is geen andere verklaring voor dan hoe het werk zich aan je voordoet. Buiten het werk om heeft het geen geldigheid, hoewel het unheimliche altijd iets in zich herbergt wat buiten zichzelf treedt. Het wekt daarmee de indruk dat er levensvragen aan de orde worden gesteld, maar dat hoeft helemaal niet zo te zijn. Laten we wel wezen, het unheimliche stelt de dood aan de orde. Unheimlich betekent dat er een waarheid tegen het licht wordt gehouden die geen schaduw blijkt te hebben, als een ondode. Je kunt het niet zien en je kunt het ook nauwelijks benoemen. Het unheimliche wil de dood in de ogen zien, maar de dood kijkt nu eenmaal niet terug. Je staart je er blind op. In het unheimliche is er vooral iets niet, en alles er omheen wordt gebruikt om het niets te verbergen. Het wekt de indruk dat het zich ieder moment kan aandienen, maar blijft voorgoed verborgen. We vrezen wat ons om de hoek wacht en we slaan een andere weg in.

Zoals gezegd zijn er zoveel equivalenten voor het begrip unheimlich dat duidelijk wordt dat er geen precieze omschrijving van bestaat. Die zogenaamde pariteiten van het begrip doen er ook alles aan om het tegenovergestelde te zijn van wat we er eigenlijk onder verstaan. De antoniemen ervan zijn vaak net zo waar als de synoniemen. Alleen al de manier waarop in de Engelse taal voor het begrip ’uncanny’ een hele reeks onschuldig aandoende verkleinwoordjes wordt gebruikt is opvallend: cheeky, creepy, edgy, flaky, freaky, geeky, kinky, quirky, tacky, sneaky, yukey, yummy. 

Rafael and Me – William Sasnal

Voor het unheimliche bestaat een schier oneindige opsomming van verwante omschrijvingen. Het zijn er meer dan vijfhonderd:

aangedaan, aangeraakt, aangeroepen, abject, abnormaal, absurd, achterdochtig, apart, afgrijselijk, afkerend, afkerig, afschuwelijk, afstotelijk, afstotend, afwijkend, akelig, ambigue, anarchistisch, anders, antiek, argwanend, artificieel, astrologisch, atypisch;

banaal, bandeloos, beangstigend, bedacht, bedreigend, bedrieglijk, bedrogen, begeesterd, begoocheld, bedorven, behekst, beklagenswaardig, belachelijk, benauwd, benauwend, beroerd, berucht, bespottelijk, bestudeerd, betraand, bevangen, bevlogen, bevreesd, bezeten, bezocht, bezwangerd, bezwerend, bijzonder, bizar, bleek, bloedarm, bloedeloos, boos, bovenmenselijk, bovennatuurlijk, buitenaards, buitengemeen, buitengewoon, buitenissig;

catastrofaal, censor, ceremonieel, charismatisch, clairvoyant, contrair, crue, cryptisch, curieus;

deerniswekkend, demonisch, denkbeeldig, desolaat, desoriënterend, desperaat, diep, diepzinnig, different, disparaat, dof, donker, doods, doorrookt, doortrokken, droefgeestig, droevig, dubbelzinnig, duister, duivels, dwaas, dwangmatig, dynamisch;

eigenaardig, eigenzinnig, ellendig, emotionerend, eng, enigmatisch, epileptisch, ergerlijk, esoterisch, etherisch, excentriek, exceptioneel, excorcistisch, exotisch, extraordinair, extreem;

fabelachtig, fabulerend, fantastisch, fascinerend, fataal, fatalistisch, feeëriek, fenomenaal, fictief, flagrant, flamboyant, flauw, fragmentarisch, freaky;

geestelijk, geestig, gedwongen, geënsceneerd, gefabriceerd, gefingeerd, geïmiteerd, geforceerd, gek, geheim, geheimzinnig, geraakt, geschift, gesluierd, gespannen, getroffen, geweldig, goddelijk, godgeklaagd, grafisch, griezelig, grillig, grimmig, groezelig, grotesk, gruizig, gruwelijk; 

hallucinant, hatelijk, hautain, heftig, heilig, heimelijk, helderziend, hels, hemels, hevig, hilarisch, hoogdravend, huiveringwekkend, humorloos, hypothetisch, hysterisch;

idioot, ijselijk, ijzig, ijzingwekkend, illusoir, immobiel, incongruent, infaam, infantiel, irrationeel, irreëel, irritant;

kinetisch, kinderlijk, kinds, kinky, kolossaal, krankzinnig, kunstmatig, kwaadaardig, kwalijk;

legendarisch, lijdelijk, lijdzaam, lijkkleurig, luguber, lunatiek;

maanziek, maanzuchtig, macaber, machtig, magisch, magnetisch, maniakaal, manisch, meelijwekkend, meervoudig, merkwaardig, metafysisch, militant, miraculeus, mirakels, miserabel, misselijkmakend, mistig, misvormd, moeilijk, moeizaam, monsterlijk, morbide, moverend, mystiek, mysterieus, mystificerende;

naar, naargeestig, nadelig, nageaapt, nagedaan, nagemaakt, natuurwetten schendend, navrant, nefast, negatief, nevelig, nieuwsgierig, nihilistisch, nooddruftig, noodlottig, numineus;

obscuur, obsceen, obsessief, occult, onaangenaam, onaannemelijk, onaards, onalledaags, onbeduidend, onbegrijpelijk, onbehaaglijk, onbekend, onbestaand, onbestemd, onbeweeglijk, onbewust, onconventioneel, onderdrukt, ondoordringbaar, ondoorgrondelijk, ondraaglijk, onecht, oneigenlijk, ongebruikelijk, ongehoord, ongelooflijk, ongelovig, ongelukkig, ongemakkelijk, ongerijmd, ongewoon, ongunstig, onguur, onheilspellend, onkenbaar, onlogisch, onmachtig, onmenselijk, onoprecht, onopvallend, onnatuurlijk, onoplosbaar, onorthodox, onplezierig, onregelmatig, onrustbarend, onrustig, onsamenhangend, ontgoocheld, ontmenselijkt, ontstellend, ontzaglijk, onuitlegbaar, onveilig, onverbiddelijk, onverklaarbaar, onvoordelig, onwerkelijk, onwetend, onwezenlijk, onwijs, onzichtbaar, onzinnig, opmerkelijk, opvallend, oorspronkelijk, origineel;

para-psychologisch, pathologisch, pervers, prachtig, prominent, pseudo, psychisch, psychologisch, psychotisch.

quasi, queer; 

raar, raadselachtig, rauw, ravissant, ridicuul, roerloos, ruïneus, ruw;

saillant, satanisch, schadelijk, schaduwrijk, schandalig, schandelijk, schemerig, schilferig, schimmig, schokkend, schurkachtig, singulier, sinister, slinks, sneu, somber, spannend, speciaal, spectraal, spiritistisch, spiritueel, spookachtig, statisch, stil, surreëel, surrealistisch, surrogaat, suspect, symbolisch, symbolistisch, synthetisch;

tanig, tegendraads, tegengesteld, tegennatuurlijk, telekinetisch, toverachtig, tragisch, transcendent, treurig, triest, troosteloos, twijfelachtig, typisch;

uiteenlopend, uitzichtloos, uitzinnig, unheimisch, uniek;

vaag, vals, vampiristisch, veelsoortig, verbazend, verbijsterend, verbleekt, verborgen, verdacht, verderfelijk, verdonkerd, verdoofd, verdorven, verdrietig, verduisterd, verfoeilijk, vergaan, vergankelijk, verhuld, verkwistend, verlaten, verrassend, versagend, verscheiden, verschijnend, verschillend, verschrikkelijk, versluierd, vertoornd, vertwijfeld, vervaarlijk, vervormd, vervuld, verward, verwarrend, verweesd, verwilderd, verzonnen, vlokkig, voorwereldlijk, vreemd, vreselijk, vreugdeloos, vruchteloos, vulgair;

waanzinnig, walgelijk, wanhopig, wanstaltig, wantrouwig, wazig, weerzinwekkend, weird, wereldvreemd, wispelturig, wonderbaarlijk, wonderlijk, wreed, wulps;

xenofoob, xenogamisch, xenomanisch;

yucky;

zalig, zeldzaam, ziekelijk, zielig, zombieachtig, zonderling, zorgelijk, zorgwekkend, zwaar, zwak, zwakzinnig, zwart. 

Lars Weller

Mark Manders

Ontegenzeggelijk zullen er nog veel meer verwante woorden zijn, maar in deze tentoonstelling raken we het spoor nog verder bijster, omdat hier de verbeelding aan het werk is. Die betreedt domeinen waar we op voorhand geen rekening mee kunnen houden. Woorden bewegen altijd om het beeld heen, en zijn nooit een afdoende vervanging. Wie met woorden het beeld verdeelt, verspeelt wat ermee is geheeld. In een schilderij van Lars Weller steekt een vader de kaarsjes in de kerstboom aan: gezellig. Dan zie je dat de man een nazi-uniform aan heeft. De lichtjes in de boom veroorzaken daardoor kortsluiting in je hoofd. Elders in de tentoonstelling struikel je bijna over een inmiddels al iconisch werk van Mark Manders uit 1992: op de vloer ligt een vos die een muis op de  buik gebonden heeft gekregen met een simpele broekriem. Onwillekeurig denk je aan de gebedsriemen die orthodoxe Joden gebruiken in hun rituelen. Je kunt de vanzelfsprekendheid die het beeld in zich draagt niet rijmen met de associaties die het daar buiten oproept. Dat veroorzaakt dat ‘unheimliche’ gevoel, een term die in zwang raakte nadat Sigmund Freud er in 1909 een inmiddels beroemd traktaat aan wijdde. Hij had zijn bevindingen overigens gebaseerd op het artikel ‘Zur Psychologie des Unheimlichen’ uit 1906, van Ernst Anton Jentsch die het unheimliche vooral verbindt met de gewaarwording dat iets of iemand bezield of onbezield is. Hij beschrijft die onzekerheid als een intellectueel dilemma. Freud breidt dat begrip uit door het unheimliche te typeren als iets wat tegelijkertijd vertrouwd en vreemd aandoet. Vanuit het vakgebied van de psychologie ging Freud overigens wel voorbij aan de debatten over esthetiek in de kunstbeschouwing van die tijd waarbij de verhoudingen tussen het verhevene en het verschrikkelijke, het lieve en het lelijke, het geniale en het groteske aan de orde werden gesteld. Die tegenstrijdigheden in een en hetzelfde beeld zijn in de tentoonstelling ‘Investigations into the Uncanny’ volop aanwezig.

Bruce Nauman

Trio – Thomas Schütte

Tijdens de opening