Verlangen naar intimiteit – op atelierbezoek bij Jans Muskee

Met de mensen die Jans Muskee tekent heb je direct een band. Ze zouden je vrienden, collega’s, je familie of onbekende mensen die je op straat tegenkomt kunnen zijn. Hun aanwezigheid is vanzelfsprekend, zoals mensen op schilderijen uit de oudheid, de middeleeuwen of de renaissance ook volkomen naturel in kunst figureren. Maar in iedere tekening van Muskee is er meer aan de hand. De identificatie met wie en wat je ziet veroorzaakt ongemak. Daardoor moet je bij jezelf te rade gaan om na te gaan wat het is dat je verontrust.

In veel tekeningen van Jans Muskee komen naakte mensen voor die in hun nadrukkelijke verschijning in geen enkel opzicht meer of minder aanwezig zijn dan personen met kleren aan. In de tekening Op het station uit 2021 lopen een naakte man en vrouw hand in hand met boodschappentassen van Albert Heijn door een wachtruimte, schijnbaar op weg naar de naturistencamping buiten beeld. Op het station zijn drie andere mensen: een jonge vrouw die een vriend een boek laat zien en een vrouw die de toeschouwer onbekommerd aankijkt. Door haar blik word je als kijker in de tekening betrokken. Alles is heel gewoon en juist door de naaktheid van het stel dat boodschappen heeft gedaan is er niets bevreemdends te ontdekken. Het is wat het is.
Jans Muskee toont het menselijk lichaam zo dat iedere provocatie die ervanuit zou kunnen gaan, wordt geneutraliseerd. Zo zien we eruit, gekleed of ongekleed. De vrouw in deze tekening die de toeschouwer aankijkt, is in haar rode rok en doorschijnende kanten truitje met haar zichtbare beha minstens zo demonstratief aanwezig als de naturisten. De jonge man en vrouw van kleur die in het boek kijken, vormen een verbindende schakel in de gewoonheid van het ongewone die in deze tekening de situatie bepaalt.

Jans Muskee wil laten zien dat het helemaal niet gek is, een naakt lichaam. Als tekenaar is het verbeelden van een oppervlak voor hem een belangrijk gegeven en de huid is nu eenmaal het grootste oppervlak van de mens.
‘Stel je eens voor dat onze huid transparant was,’ zegt hij. ‘Dan zouden onze organen zichtbaar zijn en zouden die in de kunst bepalend zijn voor de weergave van de mens. Nu is dat onze naaktheid. Onze huid verbergt ons al. Je moet bedenken dat de tekening als zodanig ook een huid is. Je suggereert dat er iets achter zit. Het gaat om de dingen die verborgen blijven of die worden onthuld.’

Dat aspect wordt versterkt door dat Jans Muskee ieder onderdeel van de tekening op dezelfde zorgvuldige manier in figuratief realisme in oliepastelkrijt weergeeft. Het is een techniek die door de eigenschappen van het vetkrijt niet gemakkelijk is en die hij zich volkomen eigen heeft gemaakt. In iedere tekening is met name in ruimtelijke zin wel een eigenaardigheid te ontdekken die kan worden gezien als een tekortkoming, maar die voor de kunstenaar volkomen natuurlijk is. Jans Muskee ziet vanaf zijn tiende jaar maar met één oog. Hij ziet daardoor geen diepte. Hij heeft zich aan die beperking aangepast en suggereert in zijn tekeningen wat hij in werkelijkheid niet kan zien. Het kan niet anders dat hij zich dan zo nu en dan vergist. Dan zit hij er een beetje naast. Blikrichting lijkt niet helemaal te kloppen, de verhoudingen tussen de objecten en de mensen kloppen soms ook niet helemaal, maar tegelijkertijd is alles met zo’n overtuiging getekend dat je die gebreken voor lief neemt, zoals Jans Muskee heeft leren leven met zijn ene oog. Het zijn juist die kleine verstoringen in de tekeningen die hun geloofwaardigheid vergroten. Zo ziet Jans Muskee de wereld. Hij kijkt daarvoor direct om zich heen.
Sinds vijf jaar woont en werkt hij in een ruimte van een voormalige kazerne in Ede. In zijn atelier stond vroeger een tank. Het zijn die ongewone wetenswaardigheden die in zijn tekeningen onderhuids een rol spelen, als drijfzand onder de schijnbaar onschuldige kleinburgerlijkheid die hij in zijn werk analyseert.

In De doorgang uit 2022, een andere recente tekening van een groep – geklede- mensen in eenzelfde wachtruimte – het station van Ede-Wageningen is te herkennen – is die kwetsbare ruimtelijkheid tussen de aanwezigen nog fragieler. De man rechts in het rode shirt, kijkt langs de man in het gestreepte truitje naar de vrouw in de groene blouse. Zij lijkt echter in het niets te staren.
Jans Muskee heeft de verhoudingen tussen de mensen in een klassieke compositie gevat waarbij hij gebruik maakt van een perspectief dat bekend staat als ‘space sandwiching’. Door sommige figuren voor andere te plaatsen ontstaat de sensatie van diepte. Jans Muskee heeft in dit geval daarvoor het schilderij Apolo en la Fragua de Vulcano (Apollo in de smederij van Vulcanus) van Diego Velázquez uit 1630 als inspiratiebron gebruikt die dit principe als een van de eersten toepaste. Door voorbeelden uit de kunstgeschiedenis als uitgangspunt te nemen ontstijgen de tekeningen van Jans Muskee anekdotiek. De eigentijdse onderwerpen en nauwkeurig te dateren attributen in kleding en voorwerpen doen daar niet aan af.

Veel nadrukkelijker bewijst Jans Muskee dat in Het bed, een tekening uit 2020. De relatie tussen twee mannen en twee vrouwen in een slaapkamer oogt raadselachtig. Op het bed ligt een naakte man van kleur die ontegenzeggelijk verwijst naar het beroemde schilderij ‘Olympia’ van Édouard Manet uit 1863, waarbij een naakte prostituée ligt te wachten op een klant, terwijl een zwart dienstmeisje haar bloemen van een bewonderaar aanbiedt. ‘Olympia’ bevat allerlei openlijke en bedekte verwijzingen naar betaalde liefde en sensualiteit die voor negentiende-eeuwers onmiskenbaar waren.
In de tekening van Jans Muskee is de verhouding tussen de vier aanwezigen minder eenduidig doordat iedere figuur op zichzelf lijkt te staan en de onderlinge verhoudingen tegelijkertijd afhankelijkheid en individualiteit benadrukken. Waar Manet zich baseerde op Venus van Urbino van Titiaan, die het thema ontleende aan Slapende Venus van Giorgione’, die beide de geïdealiseerde liefde als onderwerp hadden. Manet onthutste zijn tijdgenoten door onomwonden seksualiteit als een zakelijk transactie van een courtisane te presenteren, een waarheid die iedereen in die tijd kende, maar die nooit openlijk werd getoond. Het is onmogelijk om vandaag de dag nog een dergelijk schokeffect met een kunstwerk teweeg te brengen. Dat is dan ook niet de bedoeling van Jans Muskee, maar hij laat wel zien dat de menselijke verhoudingen door persoonlijke verantwoordelijkheid worden bepaald en niet door achterhaalde sociale en raciale conventies. Daarmee doet hij toch iets wat Manet ook veroorzaakte: de morele gevoeligheden van zijn tijd onomwonden tonen.

De gevoeligheden van Jans Muskee hebben betrekking op wat hij zelf omschrijft als ‘klassenmigratie’ een sociaal proces waar hij zelf nadrukkelijk aan onderhevig is. Hij groeide op in Nieuw-Amsterdam, een dorp in een van de economisch zwakste gebieden van Nederland, Zuid-Oost Drenthe, de regio die door de ontginning van veengronden en de productie van turf in de negentiende en twintigste eeuw arme landarbeiders werk verschafte, maar die nauwelijks enige bestaanszekerheid gaf. Vader Muskee was stukadoor, maar hij ruilde het onzekere bestaan van afhankelijkheid van opdrachtgevers in tegen de economische aantrekkelijkheid van een vaste baan met pensioenzekerheid bij de Nederlandse Kunstzijdefabriek (ENKA).

Jans Muskee: ‘Mijn vader en moeder hebben in hun leven altijd voor financiële zekerheid gekozen. Ze wilden geen schulden maken. Ze kochten daarom ook nooit een huis. Mijn twee broers en ik groeiden op in een huurhuis in een nieuwbouwwijk van Nieuw-Amsterdam. We kwamen niet in aanraking met kunst en cultuur. Daar hield in mijn omgeving niemand zich mee bezig. Nieuw-Amsterdam mag zich nu laten voorstaan op een wekenlang verblijf van Vincent van Gogh in het dorp, maar zijn pensionhouder stookte schilderijen en tekeningen die Van Gogh in bewaring had gegeven op in de kachel tijdens een strenge winter. Als kind had ik geen weet van de sociale positie van ons gezin; alles was vanzelfsprekend. Aan de Wildbaan in Nieuw-Amsterdam woonden allemaal jonge gezinnen en die vormden een op het oog veilige wereld, vol hoop op een betere toekomst. En zoals later bleek een doolhof met codes die je moest kennen om maar zoveel mogelijk bevestiging bij elkaar te vinden.’

Het heeft Jans Muskee veel tijd gekost om zijn weg uit die gesloten wereld te vinden. Na de middelbare school ging hij naar de Pabo om onderwijzer te worden. Dat was een veilige keuze. Toen hij een specialisatie moest kiezen, verwachtte iedereen dat hij voor de discipline sport zou kiezen om gymnastiek te kunnen geven, maar hij koos voor het tekenen.
‘Op de Pabo had ik een klasgenoot die lid was van een amateurkunstvereniging in Emmen en die nam me mee naar een presentatie van zijn schilderijen. Ik kan me zijn werk nu nog herinneren. Hij liet me zien dat je een eigen wereld kon scheppen. Ik had tot dan tekenen, wat ik als kind wel deed, altijd gezien als een liefhebberij zoals iemand anders dierenplaatjes verzamelt. Hij maakte me duidelijk dat het ook iets anders kon zijn, maar het woord ‘kunst’ kenden we bij ons thuis niet.

Ik kreeg een vriendinnetje en haar ouders waren leraren. Daardoor kwam ik met een andere wereld in aanraking. Zij maakten muziek en gingen naar het theater. Ze hadden een heel andere omgang met elkaar. Ze aten er dingen die ik niet kende. Ze praatten met elkaar tijdens het eten. Als ik op mijn leven terugkijk, heb ik altijd anderen nodig gehad om stappen in het sociale leven te zetten. Ik ben de afgelopen tijd bij mezelf te rade gegaan en heb me verdiept in de levensbeschouwelijke achtergronden van de ontwikkeling die ik heb doorgemaakt. Filosofen en denkers als Pierre Bourdieu en Didier Eribon en ook Annie Ernaux en Edouard Louis hebben daarover geschreven. Zo kwam ik erachter dat ik een schoolvoorbeeld ben van iemand die onderhevig is aan wat ‘klassenmigratie’ wordt genoemd. Ik heb me langzaamaan onttrokken aan mijn sociale omgeving en heb heel bewust via anderen een andere maatschappelijke positie verworven. Ik schaam me er enigszins voor dat ik eigenlijk nooit vrijblijvende vriendschappen heb gesloten, maar altijd relaties met anderen ben aangegaan om iets binnen mijn bereik te brengen dat ik niet van huis uit heb meegekregen. Ik heb nog altijd kortdurende vriendschappen die ik onderhoud totdat ik mijn doel heb bereikt. Dat inzicht vind ik heel gênant en ik schaam me ervoor, want het betekent dat ik eigenlijk heel egocentrisch ben, terwijl ik dacht dat niet te zijn. Ik vraag me af of het proberen te ontsnappen aan mijn arbeidersmilieu de reden zou kunnen zijn voor het werk dat ik nu maak: het observeren van mensen, het analyseren van hun gedrag, pogingen om contact te maken, verlangen naar intimiteit.’

Na de Pabo had hij al wel het idee dat hij misschien naar de kunstacademie wilde, maar die stap was nog te groot. Hij ging eerst naar de lerarenopleiding tekenen in Leeuwarden, waar hij Paul de Reus ontmoette, de kunstenaar met wie hij in 2022 een fascinerende duo-expositie maakte in projectruimte BMB in Amsterdam. Daarin lieten beide kunstenaars zien dat de vervreemdende aspecten in hun werk misschien wel de meest geloofwaardige elementen zijn.

In 1983 ging Jans Muskee naar de kunstacademie Minerva in Groningen waar hij in 1988 afstudeerde. Hij maakte toen meteen de stap naar de Rijksakademie in Amsterdam. In die jaren maakte hij abstracte schilderijen die achteraf kunnen worden gezien als een studie om de nuanceringen in vorm, kleur, compositie, contrast, verhouding, ruimte en licht tot in de finesses te onderzoeken.
Kort na de Rijkakademie maakte hij zijn eerste figuratieve tekeningen met potlood in zwart-wit. Ze zijn beïnvloed door het magisch realisme en zijn een eerste vorm van kunstzinnig zelfonderzoek van iemand die zich duidelijk tussen twee werelden bevindt. We zien in de tekeningen iemand die zichzelf vreemd is en hardnekkig probeert aan zijn zelfbeeld te ontsnappen.

In de vaak monumentale tekeningen in oliepastel heeft Jans Muskee daarna een universum geschapen waarin hij als buitenstaander is doorgedrongen in een leven dat voor hem niet leek weggelegd. Als maker zweeft hij als het ware boven de taferelen die hij tekent, ook als hij er zelf in figureert. Zijn werkwijze is doorslaggevend voor de confrontatie die iedere tekening met de kijker aangaat. Alle figuren die hij tekent heeft hij eerst, los van elkaar, gefotografeerd. Pas in de tekening brengt hij ze in een onderling verband samen. Hij tekent een kunstmatige werkelijkheid die door zijn superbe techniek geloofwaardig wordt, maar die hij tegelijkertijd ter discussie stelt door de afstandelijke liefde waarmee hij alles in beeld brengt.
Je ziet meteen dat Jans Muskee begaan is met wat hij tekent, maar dat hij niet anders kan dan nietsontziend te zijn in de positie die hij als kunstenaar in de wereld heeft.
‘Alle tekeningen gaan over mij. Ik heb mezelf weliswaar zoveel mogelijk uit de tekeningen gehaald om het verhaal beter te kunnen vertellen, maar ik kan in feite iedere persoon in de tekening zijn.’

In de tekening Mijn ouders en ik uit 2022 onthult Jans Muskee de dubbele positie die hij inneemt ten opzichte van zijn ouders. Aan de ene kant de afstand die er is ontstaan door weg te gaan en aan de andere kant de blijvende band met hen doordat hij altijd hun zoon zal zijn. Een eerlijker tekening is nauwelijks denkbaar.
‘Mijn vader en moeder hebben geen schuld aan wie ze zijn. Ze leven zoals dat in hun vermogen ligt. Dat geldt ook voor mij. We zijn gelijk. We doen niet voor elkaar onder.’