Verkenning van nabijheid in het Nxt Museum

Het Nxt Museum, gevestigd in het hart van Amsterdam-Noord, is het eerste museum in Nederland dat zich volledig richt op nieuwe mediakunst. Met de toekomst (What’s Nxt?) als onuitputtelijke inspiratiebron wil het Nxt Museum een moment van bezinning bieden in een wereld die alsmaar sneller doorontwikkelt.

De tentoonstelling toont vanuit de donkere holtes van de voormalige productiestudio de veelzijdigheid van de mediakunst: van grootschalige lichtspelen, face- en locatietracking technologie tot optische illusies en ruimtereizen. Hiermee raakt de tentoonstelling zowel aan de actualiteit als aan amusement. Wellicht biedt dit ook een gedeeltelijke verklaring voor de niet-traditionele opstelling die het museum hanteert. De White Cube maakt plaats voor de Black Box, waartussen transitieruimtes zijn aangebracht die de installaties van elkaar scheiden tot losse werelden. Deze transitieruimtes die in tegenstelling tot de gangbare zaaltekst zowel visueel als tekstueel interessant zijn, fungeren als voorbereiding op de installatie die volgt. De toeschouwer wordt actuele achterliggende thema’s aangedragen, zoals de gevolgen van facetracking technologie en klimaatverandering op de samenleving, alsmede een beschrijving van het werk die niet ver van een uitleg verwijderd lijkt te zijn. De transitieruimtes bieden daarmee een mogelijkheid om de grens tussen het openen en inperken van de blik van de toeschouwer te verkennen. Door de tentoonstelling heen zijn aanhoudend elektronische, sferische en ietwat onheilspellende geluiden te horen die de afgesloten ruimtes met elkaar verbinden en zo zorgen voor continuïteit in sfeer. De tentoonstelling kan daarom ook beter worden begrepen als een totaalervaring van uiteenlopende installaties dan een groepsexpo met losse werken.

Een essentieel onderdeel van deze totaalervaring is het thema aanwezigheid. De tentoonstelling Shifting Proximities illustreert hoe uiteenlopende technologische ontwikkelingen leiden tot nieuwe vormen van aanwezigheid. Fysieke afstand dicteert niet langer de mate van nabijheid die we ervaren ten opzichte van de ander en de wereld om ons heen. Wat zich bijvoorbeeld in het heelal afspeelt en in het leven van vrienden ver weg, zijn dankzij NASA en sociale media op de voet te volgen. Maar deze nabijheid is ook vluchtig van aard: de snelheid waarmee we elkaar naderen, is ook de snelheid waarmee we elkaar verlaten.

Dit besef van de tijdelijkheid van nabijheid komt ook naar voren in de installatie van Roelof Knol genaamd Connected. Met deze eerste installatie op de route wordt meteen een grote, haast onmogelijk ogende belofte gedaan: als bezoekers zijnde zal je na het passeren van deze ruimte als één groep de tentoonstelling vervolgen, verkondigt de zaaltekst. Vanaf het moment dat je voet zet in de ruimte, verbindt een geprojecteerd netwerk van lichtstralen je met andere bezoekers in de ruimte. De vorm die dit netwerk aanneemt, is afhankelijk van de positie van de bezoekers en nodigt daarmee uit tot verkenning van de eigen positie. Maar leidt deze verkenning ook tot verbondenheid? Alhoewel de lichtstralen een zekere verbondenheid tussen bezoekers insinueren, hoeft deze  verbondenheid niet meteen ook gevoeld te worden. Dit roept de vraag op wat verbondenheid precies is en hoe ze ontstaat. Om tot verbondenheid te komen moet een zekere afstand overbrugd worden, maar is deze afstand fysiek of mentaal, zichtbaar of onzichtbaar, abstract of concreet van aard? Is hij groot of klein, is hij te overbruggen of niet? De antwoorden op deze vragen bepalen wellicht of deze installatie een verkenning van elkaar als bezoeker inhoudt of dat het enkel blijft bij een verkenning van het lichtnetwerk op de grond.

In Topologies #1, een installatie van United Visual Artists (UVA), valt een andere vorm van nabijheid te ervaren. Deze installatie, die in opdracht van het Nxt Museum is gemaakt, is onderdeel van een zoektocht naar programmeerbare lichtarchitectuur door UVA. In een donkere lange hal bewegen lichtvlakken zich voort in de ruimte als schuivende muren die tegelijkertijd monumentaal en massaloos aandoen en daarmee enig ontzag weten op te roepen. Wanneer je het geluk treft de ruimte even voor jezelf te hebben, lijkt het licht zich een weg het lichaam in te vinden. De illusie wordt gewekt dat de lichtvlakken niet over, maar door het lichaam bewegen. Vlees wordt lucht, massa wordt vacuüm, het lichaam een lege ruimte die samenvalt met de ruimte om zich heen. Een nieuwe vorm van nabijheid doet zich voor. De aanwezigheid van andere bezoekers maakte een einde aan deze schijnbare nabijheid, als zijnde een zichtbaar bewijs van ons fysieke lichaam: we zijn en blijven mensen van vlees en bloed.

De onontkoombaarheid van ons fysieke zijn wordt nogmaals benadrukt in de interactieve video-installatie van Rafael Lozano-Hemmer genaamd Zoom Pavilion. In Liveprojecties zien bezoekers meermaals hun eigen en elkaars gedaante verschijnen die vervolgens in een tijdelijk archief zullen belanden op één van de vier muren in de ruimte. De ruimte maakt bezoekers onderdeel van een spel tussen kijken en bekeken worden, voordat het besef speler te zijn heeft kunnen indalen. De installatie toont een vorm van abrupte, wellicht ongewilde nabijheid die sneller opereert dan het menselijk brein. Deze installatie, die duidelijk verwijst naar het gevaar van toezichtssystemen, toont  daarmee ook een groter vraagstuk: het spanningsveld tussen menselijke en artificiële intelligentie. Computers lijken onze menselijkheid steeds verder te naderen. Zo hebben ze leren praten, waarvan Siri misschien wel het bekendste voorbeeld is, en weten ze gezichten te herkennen, zoals het toezichtssysteem in deze installatie. Ze missen echter een belangrijk onderdeel van mens zijn, namelijk autonomie. Computers zijn in beginsel dienstbaar aan de mens en kunnen voor zowel positieve als negatieve doeleinden ingezet worden. De ethische verantwoording voor het toepassen van kunstmatige intelligentie is daardoor niet altijd waterdicht. Zo leveren bezoekers ongevraagd een stukje autonomie in wanneer ze verschijnen als objecten aan de muren van het museum. Wellicht maakt de gedachte tijdelijk onderdeel te zijn van het kunstwerk deze inlevering de moeite waard. Welke afweging je ook maakt, de installatie herinnert ons aan het belang van het bevragen van onze privacy en voorbij onverschilligheid te treden.

Wanneer je de laatste Black Box passeert, keer je als bezoeker terug in de blauwe entreeruimte van het Nxt Museum. De sferische geluiden galmen nog even door in het lichaam en de indrukken van de tentoonstelling zijn nog voelbaar in het lijf. Een bezoeker die samen met mij op hetzelfde moment de tentoonstelling binnen ging, sprak me nog even aan en vroeg me wat ik van de tentoonstelling vond. Is de poging van Roelof Knol om bezoekers te verbinden dan toch geslaagd? Ik ken deze nabijheid eerder toe aan het toeval en onze sociale aard dan aan de kunst. Nabijheid valt niet af te dwingen denk ik, maar door haar bewust op te zoeken via de kunst kunnen we haar misschien wel beter leren begrijpen.

De tentoonstelling ‘Shifting Proximities’ is tot het einde van 2021 te bezichtigen in het Nxt Museum, Asterweg 22 in Amsterdam.