Van wie is mijn land – een bezoek aan HERE/NOW: Current visions from Colombia

Retrato, Oscar Muñoz. Foto: Maarten van Haaff.

Badend in een wasbak en een handpalm kijkt het gezicht je aan, om vervolgens in het afvoerputje en tussen de vingers door weg te lopen.

De zelfportretten van Oscar Muñoz (1951), bestaande uit twee individuele werken, hebben meer dan alleen hetzelfde gezicht met elkaar gemeen: beide bestaan uit kwetsbaar materiaal. Op de filmbeelden die op de muur geprojecteerd worden zie je hoe Muñoz zijn portretten met houtskoolpoeder in water aanzet. Van lange levensduur zijn de portretten niet; haast direct nadat de houtskool het water raakt, begint het materiaal te vlekken. Badend in een wasbak en een handpalm kijkt het gezicht je aan, om vervolgens in het afvoerputje en tussen de vingers door weg te lopen. Langzaam drijft het portret uit elkaar, tot er een wirwar van zwarte lijnen overblijft.

Narcisos (1995 – 2011), Oscar Muñoz. Foto: Maarten van Haaff.

De portretten verdwijnen en verschijnen, zoals er steeds nieuwe generaties Colombianen geboren zullen worden, terwijl er aan de geschiedenis, het geschreven woord dat zich op het papier bevindt, niets verandert.

In Muñoz’ tweede werk gaat dit proces veel langzamer. Vijf weken hebben de zelfportretten nodig om onherkenbaar te worden. Op het moment dat ik er ben is de derde week net ingegaan. In een bak met water liggen ze, houtskoolpoeder op bladzijdes uit de Spaanse editie van George Orwell’s 1984 en plattegronden van een vermoedelijk Colombiaanse stad. Door zijn portret in houtskoolpoeder op deze bladzijdes te zetten lijkt Muñoz het geweld in zijn moederland te willen personaliseren. De portretten verdwijnen en verschijnen, zoals er steeds nieuwe generaties Colombianen geboren zullen worden, terwijl er aan de geschiedenis, het geschreven woord dat zich op het papier bevindt, niets verandert. ‘Wanneer kan ik mijn portretten met inkt op een vredesverdrag afdrukken?’ Dat lijkt Muñoz te zeggen.

Vanuit een ecologisch perspectief is het hergebruiken van papier een doordachte zet. In Zuid-Amerika vindt een groot deel van alle ontbossing op aarde plaats. 425000 hectare aan bomen viel in 2017 ten prooi aan de arme boerenbevolking van Colombia, die met het kappen van regenwoudbebossing zijn geld verdient.

Right at the center there is silence, María José Arjona. Foto: Maarten van Haaff.

In het boek Mathilda van Roald Dahl is het de favoriete straf van Schoolhoofd Bulstronk: het Stikhok, een nauwe kast met spijkers en glasscherven aan de binnenkant, waardoor het kind gedwongen rechtop moet staan voor een onbepaalde tijd. Nieuw is het testen van het uithoudingsvermogen als martelmethode niet, maar de manier waarop María José Arjona (1973) zich laat teisteren is beklemmend. Rechtop staat de performancekunstenares in de geloopede video terwijl ze aan alle kanten omsingeld wordt door scheermesjes. Ze hijgen in haar nek, staan zo dicht op haar huid dat één beweging haar fataal kan zijn. Toch blijft de uitdrukking op haar gezicht neutraal, alsof ze eraan gewend is op ieder moment de volle laag te kunnen krijgen. Het is een metafoor voor de politieke situatie in Colombia; de oorlog die ten tijde van vrede op de loer ligt.

Arjona koos ervoor haar nek te laten omsingelen door scheermesjes en niet haar volledige lichaam. Wellicht deed ze dit voor de intiemere setting en een betere focus op haar neutrale uitdrukking, wellicht omdat de spanning – heel letterlijk – hoog op kan lopen. The tension rises up to her neck. Welke overweging eraan tevoren ging, of deze esthetisch was of niet, de close-up van haar gezicht werkt benauwend.

Welke overweging eraan tevoren ging, of deze esthetisch was of niet, de close-up van haar gezicht werkt benauwend.

Yo so soy también el otro (I am also the other), Ana María Rueda. Foto: Maarten van Haaff.

Het is wat het Colombiaanse volk met elkaar verbindt; hun gedeelde verleden.

Een verhaal vertellen met slechts beeld en titel is een opgave voor iedere fotograaf. Met Yo soy también el otro (I am also the other) slaagt Ana María Rueda (1954) erin aan de hand van gefotografeerde stenen het gewelddadige verleden van haar land bloot te leggen. In de reeks van vijf foto’s zien we stenen aangespoeld op drassig rivierland, geërodeerd door de lange weg die ze door het water af hebben moeten leggen. Op vier foto’s zijn ze in grote getale aanwezig, op de laatste is slechts één enkele steen gefotografeerd. Hier en daar vertonen de stenen roestkleurige vlekken.

Net als Muñoz heeft Rueda een collectief perspectief neergezet dat voor haar landgenoten herkenbaar is. De stenen symboliseren de bewoners van Colombia. Allemaal zijn ze verschillend in kleur en grootte, maar wat ze gemeen hebben is hun verleden: dezelfde tocht naar de foto hebben ze afgelegd, hoewel de roestkleurige vlekken die aan bloed doen denken en de deuken laten zien dat ze deze tocht niet op dezelfde manier ervaren hebben. Het is wat het Colombiaanse volk met elkaar verbindt; hun gedeelde verleden. Daarnaast lijkt er nog een tweede symbolische laag in de foto’s te schuilen, namelijk: de stenen als grafstenen, hunebedden voor de slachtoffers die de tocht niet overleefd hebben. De spanning en het verdriet is voelbaar.

HERE/NOW: current visions from Colombia, samengesteld door curator Carolina Ponce de Léon, is tot 30 juni te zien in Framer Framed in Amsterdam. Tevens is 30 juni de finissage van deelnemende kunstenaar Milena Bonilla te zien. Bekijk de website hier. In deze recensie is de bijbehorende tentoonstelling op de andere locatie (Beautiful distress house, Amsterdam) niet besproken. Deze was te zien tot en met 3 april.