Van het ene naar het andere – over het werk van Sara Bjarland
Iedere dinsdag staan de vuilniszakken buiten te wachten, zwart en dichtgeknoopt. Een man op een fiets komt langs, maakt ze open en kijkt de inhoud zorgvuldig na. Hij neemt een beschadigd geëmailleerd bordje mee. De volgende man gaat grover te werk. Hij steekt met een mes de zakken kapot waarna de inhoud op straat rolt. Niets neemt hij mee. Ik hoop dat Sara Bjarland langs komt en een foto maakt van de halve gegrilde kip die eruit is gevallen. De deels opgegeten kip gun ik de zachte blik van haar camera. Ik haal de plant van de buren weer naar binnen. Wie weet kan wat magische liefde en iedere dag een beetje water de plant weer tot leven bewegen.
Sara Bjarland speurt tussen het vuilnis en neemt de kapotte, verlepte en besmeurde spullen onder haar hoede, mee naar haar atelier. Ze is de mantelmadonna voor al wat is afgedankt. Haar ogen raken het aan en haar blik brengt er, via de camera, leven in. Ze zet onverschilligheid om in een helende foto en geeft opnieuw waarde aan wat stuk en verbannen is.
‘Fotografie maakt van de hele wereld een begraafplaats. Fotografen zijn de connaisseurs van de schoonheid maar ze zijn ook, bewust of niet bewust de engelen die de dood vastleggen.’ schreef Susan Sontag, de grand old lady van de fotografie. Alles wordt stilgelegd, bevroren, voor de eeuwigheid, of nee, tot de tijd het papier laat vergelen, de kleur uit de foto laat wegtrekken, de digitale bestanden onbruikbaar maakt.
Ze is de mantelmadonna voor al wat is afgedankt.
De vrouw die zo scherp kon zien dat de dood overal loerde, vanaf je geboorte met je meereist en je simpelweg opwacht, deed alles, maar dan ook alles, om in leven te blijven. Katie Roiphe schreef een verbijsterend verslag over de laatste jaren van Sontag; hoe ze tegen beter weten in iedere behandeling aangreep. Een beenmergtransplantatie vernietigde alle weerstand en haar lijf ontwikkelde overal zweren zodat zelfs slikken pijn deed. Het is niet te bevatten dat een vrouw van 71, tegen doktersadvies in, hier toch voor kiest. Geliefden zagen het met lede ogen aan maar ertegen in gaan was geen optie. ‘Doorgaan met leven, misschien was dat wel haar manier om dood te gaan.’ De buitengewoon intelligente Sontag had de uitzonderlijkheid tot haar mythe gemaakt en het leek alsof ze ergens was gaan geloven dat ze aan de dood kon ontsnappen.
Misschien is dat wel wat onze verhouding met de dood zo verstoort; wij mensen zijn onszelf te uitzonderlijk gaan vinden. We denken aan de dood te kunnen ontkomen, misschien niet met de verbeten overtuiging van Susan Sontag maar we geven niet snel op om het gevecht met de dood te winnen, ook al is de strijd bij voorbaat verloren, en weten we dit. Er kan immers niets misgaan: de dood is onvermijdelijk. Toch is de angst in ons gekropen.
Misschien is dat wel wat onze verhouding met de dood zo verstoort; wij mensen zijn onszelf te uitzonderlijk gaan vinden.
Katie Roiphe wilde de dood niet begrijpen, maar ‘zien’. Praten over de dood schrok haar af en ze dook in stapels boeken om zich een beeld te vormen.
Ook Sara Bjarland wil de dood zien, en dat begon met de insecten in het zomerhuis.
Ze groeide op in Finland en het zomerhuis was de spil van haar bestaan; een houten huis met veel ramen, de deuren naar het terras altijd open. Een heel seizoen in de armen van de natuur, zowel binnen als buiten. Zomertijd is insectentijd, zeker in Finland, vol van muggen, knutjes, krekels, rietkevers, schorskevers en steekvliegen. Als kind probeert ze insecten in nood te redden. Heel voorzichtig werden ze in een glazen pot op een bedje van blaadjes gelegd en gevoerd. Honing, plantensap, haar eigen bloed desnoods.
Bjarland keek haar ogen uit: dat in drie stukjes opgedeelde lichaam, die transparante, ijle vleugels, de bijna onzichtbare ogen, en dan al die poten. Ze filmt de dood van een wesp, vol bewondering voor zijn gestreepte lijf, zijn pogingen overeind te komen om het uiteindelijk op te geven, een laatste beweging, en dan, rust. Nee, wreed is het niet, eerder intiem. Het kijken naar het sterven van een wesp lijkt een homeopathisch middel om alvast te wennen aan de dood. Volgens Sontag legt een foto vast wat gaat verdwijnen, maar de foto’s van Bjarland blikken vooruit. Haar wespenfilm en foto’s doen ons voorshands wennen aan het onafwendbare einde. Ze leidt ons een schemerwereld binnen waar onze noties over de dood langzaam verschuiven.
Het kijken naar het sterven van een wesp lijkt een homeopathisch middel om alvast te wennen aan de dood.
Bjarland ziet de dood overal om zich heen en tegelijk ook het leven dat daar weer doorheen schijnt. Een afgedankt sponsje, een dode muis, een apathisch hangende luxaflex. Ze verandert de verschijning van de dingen om ons heen, niet door er met haar handen aan te zitten, maar enkel door ernaar te kijken, via de camera. En dan zien wij het ook. De vergane paraplu ziet eruit als een vleermuis met een staart. Het gele blad van een verlepte vingerplant kijkt je verwijtend aan, vragend, smekend. De bijna afgestorven berkenboom doet spinachtig aan. Een eend die onderduikt is net een plastic zakje dat drijft. We zien tussenwezens met menselijke trekken. Een losse luxaflex die lui onderuit ligt.
De vergane paraplu ziet eruit als een vleermuis met een staart.
En zo verandert ons inzicht. Misschien is de dood niet die rode streep door het leven. De overeenkomsten in vorm knagen aan de bestaande categorieën, van links rechts, zwart wit, man vrouw, mens dier. Van dood en leven. De strikte scheiding wordt opgeheven. Bjarland creëert een landschap waarin de grenzen vervagen, waarin een bijna dode plant een beroep op ons doet. ‘Ik kijk veel naar kleine dode dingen’, schreef Bjarland, ‘en op een of ander manier verbind ik deze met levende dingen. Levenloze dingen (zoals een gesmolten plastic krat), vind ik soms ‘dood’ lijken, en dit vind ik mooi want het suggereert dat ze misschien toch geleefd hebben. Een stuk plastic dat wappert in de wind is voor mij net zo levend als een vogel die vliegt. Ik probeer op een subtiele manier aandacht te geven aan dode, bijna dode, levenloze en levende dingen.’
‘Na het leven komt de dood, en dan is het afgelopen’ zegt de mens in al zijn grootspraak. Hoezo afgelopen? En vooral, waarom weten we dat zo zeker? In ‘Het verborgen leven van bomen’ lees ik dat bomen met elkaar kunnen communiceren, dat ze zelfs kunnen voelen. Als de natuur een grote cyclus is, van seizoenen, een kringloop van mieren, rot hout en paddenstoelen, zijn wij mensen dan zo uitzonderlijk dat we erbuiten staan? Stof ben je, tot stof keer je terug.
Een stuk plastic dat wappert in de wind is voor mij net zo levend als een vogel die vliegt.
Het christelijk geloof heeft het idee van een begin en een einde geïntroduceerd waardoor het begrip lineaire tijd is ontstaan. Het verlichtingsdenken voegde daar het idee van vooruitgang aan toe.
Maar de tijd zou ook een ritme kunnen zijn, dat zich blijft herhalen maar zoals de Canto Ostinato steeds net iets anders klinkt. Of misschien cirkelt de tijd, zodat ze vooruit, maar ook achteruit kan gaan, zonder einde. Dan is er geen vijand die bestreden moet worden want de dood brengt je terug naar iets dat je al kent, ooit was je daar al.. Ieder idee over tijd is een concept in onze geest.
Misschien bestaan we als mens niet alleen uit stof maar ook uit de ongrijpbare vorm van energie die Chinezen qi noemen. De Chinese filosoof Zhuang Zi was intens verdrietig na het overlijden van zijn vrouw, totdat hij ruimte gaf aan een ander idee over haar heengaan. ‘In al die chaos en verwarring veranderde er iets en er was qi. En het qi veranderde en werd vorm. De vorm veranderde en zij werd levend. En nu is er weer iets veranderd en is ze dood. Het is als de kringloop van de vier seizoenen: lente, zomer, herfst en winter.’
Maar de tijd zou ook een ritme kunnen zijn, dat zich blijft herhalen maar zoals de Canto Ostinato steeds net iets anders klinkt.
Susan Sontag overleed op 28 december 2004. Middels haar boeken blijven we met haar in gesprek, zoals in deze tekst. En wie weet praat haar zoon nog met haar, of een van haar ex-geliefden.
Nick Cave leeft voor eeuwig met zijn zoon die op vijftienjarige leeftijd overleed. ‘I feel the presence of my son, all around, but he may not be there. I hear him talk to me, parent me, guide me, though he may not be there. He visits Susie in her sleep regularly, speaks to her, comforts her, but he may not be there. Dread grief trails bright phantoms in its wake. These spirits are ideas, essentially. They are our stunned imaginations reawakening after the calamity. Like ideas, these spirits speak of possibility. Follow your ideas, because on the other side of the idea is change and growth and redemption. Create your spirits. Call to them. Will them alive. Speak to them. It is their impossible and ghostly hands that draw us back to the world from which we were jettisoned; better now and unimaginably changed.’
Misschien zweven de doden als geesten om ons heen, misschien zitten ze op een schouder en kijken mee, of is die witte vogel hun spreekbuis. Misschien zijn de pratende doden onze hersenschimmen. Met haar verschuivende en overlappende beelden suggereert Sara Bjarland iets over een tussengebied, ze puzzelt met de dood, ze oppert mogelijkheden. Het is een open veld waarin we mogen meekijken.
Deze tekst is onderdeel van Sara’s boek Groundwork. Klik hier voor meer informatie.
Bekijk hier de website van Sara Bjarland
Bekijk hier de website van Hanne Hagenaars
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl