Uitval Uit Een

Op het moment dat ik met Johannesma spreek over In Dark Trees is het onderwerp van zijn collage gloeiend actueel, de kranten staan vol berichten over het conflict tussen Israël en de Gazastrook waarbij het onmogelijk lijkt om tot een bestand te komen.  Brian Eno publiceert een open brief aan Israël om te stoppen met hun raketaanvallen en bij ieder biertje dat ik met vrienden drink laait het gesprek op en regent het meningen, meestal gericht tegen Israël. En hoe zeer ik het ook met die meningen eens ben, toch heb ik er ook moeite mee om een complexe situatie terug te schroeven naar een simpel gegeven, brengt dat een oplossing werkelijk dichterbij? En dat leidt me weer naar de collage In Dark Trees dat een foto van een Israëlisch aanval op Rafah toont, hetzelfde conflict, jaren eerder. Inmiddels heeft de krant zijn focus alweer verlegd, deze brandhaard lijkt al weer vergeten want IS beheerst nu het nieuws.

Uitval in een

Het frame van de collage is opgebouwd uit laagjes kranten die met dunne plakbandjes bij elkaar worden gehouden. Ieder moment kan het werk uit elkaar vallen, dan ligt het als een betekenisloos hoopje op de grond. Zo zit de dreiging al in de collage zelf. Het vluchtige van een krant is zichtbaar door al die laagjes papier: nu krijgt het even aandacht, morgen misschien ook nog, maar daarna voltrekt het leven van de betrokken mensen zich buiten ons zicht. In de schijnbaar willekeurige stukjes krant lezen we zinnen en stukjes van zinnen:
uitval uit een –  een vogel vliegt –  felle kritiek van Rode Kruis –  Roodkapje strikes back –  durige wapenstilstand – maar waarom reageert Israël juist nu – binnenland -binnenland- Aboutaleb trekt een streep – druk op Nederland- inflatie blijft dalen – gaskraan mogelijk open- solidaridad.nl. Zinnen zijn afgeplakt. Er zijn zinnetjes die verwijzen naar de tijd en stukjes tekst die verwijzen naar het conflict. En ‘Schaatsers trekken met een uitwaaierende tak een man uit een wak in het ijs.’

Binnen het frame van de fragiel gestapelde laagjes krant zien we twee beelden. Links een foto van de ravage in de stad Rafah in de Gazastrook na een Israëlische luchtaanval in 2008. Mensen lopen vertwijfeld rond, bellend, kijkend, zoekend. Van het ene moment op het andere is een bekende plek veranderd in een vreemde onbekende zone. De leegte smeult nog na. Links en rechts zien we twee ronde open plekken in het ‘landschap’ van mensen. Op de achtergrond van deze plek des onheils verrijzen twee aangetaste bomen en rechts lijkt een donker pak rook uit de dunne boom omhoog te komen en zijn bladerdak te vormen. Na zo’n aanslag is iedereen verdwaasd en wanhopig, zo’n onaf moment in de tijd, van totale verwarring, een intens emotioneel moment waarvan we door de foto even getuige zijn. De dunne plakbandjes houden het beeld nog even bij elkaar waardoor het idee dat de tijd wordt stilgezet en uitgerekt nog sterker wordt. De laagjes krant werken als coulissen met de wereld als het toneel. De bomen trekken de aandacht, een hulpeloos restje natuur dat getuigt van wat wij mensen uitspoken.

De mensenmassa die de foto vult, bijna als een landschap, herinnert aan het schilderij Alexanderschlacht van de Duitse schilder Altdorfer (ik las ergens dat het een van de favorieten van Johannesma is.)
Het gaat over de slag tussen het Griekse Avondland (het christelijke Europa) en het Perzische Morgenland (dat wil zeggen de Oriënt, de landen die zich in de richting van de opgaande zon bevinden), zoveel doden en nog is de strijd niet beslecht. De aloude clash tussen westerse en oosterse beschavingen, lijkt zich te herhalen en te herhalen. Niet alleen in de conflicten tussen Israël en de Palestijnen en hun achterban maar ook in de strijd tussen de IS en het westen.

In Dark Trees. Uitval uit een.

Rafeah is een stad in Gazastrook, min of meer het gebied waar Johannnes de Doper leefde en predikte. De horizon vormt dan ook een doorgaande lijn over de beide afbeeldingen. In het schilderij van Geertgen tot Sint Jans uit de vijftiende eeuw denkt Johannes na over zijn missie in de wereld, hij is vol twijfel en in verwarring. Daar zit hij in een paradijselijk landschap, met zijn grote blote voeten over elkaar, een blauwe lap als een soort mantel omgeslagen en naast hem het lam. Het blauwe doek met al zijn plooien lijkt het bergachtige landschap te herhalen. Johannes doopte zijn volgelingen in de rivier en spoorde ze aan om zonder zonden te leven en benadrukte het belang van vergeving. Geertgen tot Sint Jans baseert zich op een levensbeschrijving van de heilige Johannes, waarin wordt verteld dat Johannes zich terugtrekt in de woestijn om na te denken over het offer en het lijden van Christus. Het landschap is echter geen kale zanderige woestijn maar een paradijselijke plek vol dieren en bloemen en bomen. Zo zag het landschap van Judea er uit in de gedachten van Geertgen tot Sint Jans. Er waren nog geen bommen gevallen.
En zo komen allerlei tijdsmomenten tezamen: eenzelfde plek maar er zitten eeuwen tussen, twee afbeeldingen uit kranten die op verschillende dagen verschenen omringd door nog weer andere dagkranten, een schilderij uit de vijftiende eeuw waarin de kunstenaar Geertgen tot Sint Jans terug kijkt in de tijd.  Bovendien is  Johannes de Doper een Bijbelse figuur die ook in de Islam voor komt en die als de profeet die twee werelden doet versmelten. De kunstenaar verbindt de actuele situatie met andere tijden en lijkt daar vooral mee aan te geven dat de menselijke conditie niet of nauwelijks verandert.

Rob Johannesma wil geen politieke boodschap brengen. Sterker nog, het gesprek voert steeds terug naar de formele kant, naar het kijken, alsof een andere inhoud niet in woorden te vatten is. Alsof door kijken de kern van ons bestaan onthult kan worden. Johannesma wil door middel van beeld-analogieën de situatie zichtbaar maken en vooral niets vastleggen. Als de situatie in Israël eenduidig zou zijn dan heb je maar één beeld nodig en dan weet je hoe je dat beeld moet lezen, een beeld als een pamflet. Maar Johannesma wil een bron geven, waar het vandaan komt, al die lagen in tijd, al die mogelijkheden en meningen. De subtiele verschillen en verschuivingen zijn van het grootste belang want daarin zit de ‘boodschap’. De onmogelijkheid om tot absoluutheid te komen binnen een werk, om de werkelijkheid te kennen. Zijn werk is veeleer een metafysische poging om de verdwaasdheid van de mensheid te kunnen vatten.
Deze collage  is de ‘master’ voor andere versie waarbij hij met een camera de beelden ‘In Dark Trees’ zorgvuldig aftastte met zijn camera en ze vervolgens tot een nieuw beeld monteerde, waarbij de werkelijkheid als het ware geblokkeerd werd door kleuren, blokjes en pixels. Die versie sluit nauw aan bij zijn vroegere werken waarin wel 30, 40 versies van een landschap samenvielen tot een nieuwe natuur. De zekerheid van de kunst, het beeld van ‘Johannes in de wildernis’ dat al eeuwen onveranderd is vastgelegd in dit schilderij staat tegenover de onzekerheid en verwarring van de krantenfoto. De werken van Rob Johannesma cirkelen om het gegeven van de waarheid, om de gelaagdheid van over elkaar schuivende momenten, om dubbelbeelden.

Aan het eind van ons gesprek valt dit woord dubbelbeelden. ‘Dat is hoe ik nu letterlijk kijk’, zegt Johannesma aan het eind van het gesprek. ‘Op een ochtend werd ik wakker met een bloeding in mijn oog. Sindsdien leef ik met een beperking in het zicht,  bijna blind en slechtziend door dubbelbeelden. De beelden die vanuit ideeën ontstonden, dat is hoe ik het letterlijk ervaar, dicht bij leven en dood en letterlijk in dubbelbeelden. Waarheid en constructie lopen  door elkaar, soms weet ik niet of het zo echt is of dat ik het zo zie.’ 

Johannes de Doper is een geliefd onderwerp in de schilderkunst. Hij predikte liefde en vergeving maar gaf ook aan dat hij het niet eens was met vorst Herodes die wilde scheiden van zijn eerste vrouw om vervolgens te trouwen Herodias, de vrouw van zijn broer. Om de kritiek te verstommen liet Herodes Johannes de Doper in een kerker vastzetten. Salomé, de dochter van Herodias, stoorde zich ook aan deze kritiek. Op het verjaardagsfeest van Herodes danstte Salomé de sterren van de hemel.  Herodus was zo onder de indruk dat hij haar alles beloofde wat ze maar begeerde. Onder aandrang van haar moeder vroeg het twaalfjarige meisje het hoofd van Johannes de Doper. Even later werd het binnengebracht op een gouden schaal.

Alexanderschlacht van Altdorfer

In Dark Trees, hier te zien in de vleeshal in Middelburg is op dit moment te zien in:
Stedelijk Museum Lier 
Florent Van Cauwenberghstraat 14 2500 Lier
Hoge horizon. Bruegelland
Van 27 april 2014 tot 19 maart 2015

De collage In Dark Trees is in prive bezit.