Twee werelden – over het werk van Paul de Reus en Jans Muskee

Ze kennen elkaars werk door en door, vanaf de lerarenopleiding in Leeuwarden nu 40 jaar geleden. Paul volgde de richting beeldhouwen, Jans tekenen, daarnaast deelden ze het vak gezondheidskunde. Wat Paul daar geleerd heeft weet ik niet, maar Jans weet sindsdien dat Zwitsal-zeep de beste zeep is.

Later, op de Minerva in Groningen, wisselen ze beurtelings abstract met figuratief af. Paul lyrisch abstract met Paul Klee als bron van inspiratie, Jans meer geometrisch abstract zoals het werk van Toon Verhoef en Peter Halley. Nadat het abstract kijken, denken en werken is uitgevierd – Paul op de Jan van Eyck, Jans op de Rijksakademie – wordt het werk bij allebei definitief figuratief. Hoogstpersoonlijk bovendien, wat in de jaren negentig ook weer mocht; hun start- en bloeitijd rond 1990 viel soepel samen met de herwonnen notie dat kunst weer persoonlijk mocht zijn.

Ze hebben ongetwijfeld de twee megatentoonstellingen in het Stedelijk Museum in Amsterdam gezien, met sweeping statements die al in de titels doorklinken: Horn of Plenty (1989) en Wild Walls (1995). Horn of Plenty met kunstenaars uit New York, onder wie Jeff Koons, Richard Prince, Haim Stainbach én Peter Halley. En Wild Walls met Europese en Nederlandse kunstenaars als Aernout Mik, Pipilotti Rist, Georgina Starr. Zes jaar later was er nergens meer iets abstract-formeels te bekennen, maar vooral uitgebreide verhalende video-installaties, waarmee het theatrale een eerbiedwaardige plaats kreeg in de kunst.

In het werk van Jans en Paul ervaar je een ondertoon van theater, van spel, van humor ook. Het koppig zelfbewustzijn dat ze allebei hebben levert bevrijdende zelfspot. Allebei durven ze met de billen bloot, soms worden deze zelfs uit hun verband gehaald – die billen – zodat wij er opnieuw naar kunnen kijken. Hun beider scherpzinnige humor wordt ons voorgeschoteld met een vanzelfsprekende schaamteloosheid. Precies de toon waardoor wij onszelf erin kunnen herkennen, in de twijfel, het gedoe en gepruts, het kijken, het zwijgen en soms het feest dat achter ons verlangen zit.

Tijd om bij Projectruimte BMB naar binnen te gaan.

Eerst de grondtoon, die bij allebei anders klinkt.

Jans gaat uit van de zichtbare werkelijkheid, van de wereld zoals hij die kent. Liefst gesitueerd in een jaren zeventig sfeer – met attributen als teakhouten bijzettafeltjes, uitbundig behang, foute vazen… en die staande asbak gaat er vast ook nog komen. Bij Paul loopt de weg naar de werkelijkheid via de inbeelding, de fantasie, het sprookje. Veel ook wordt onderzocht langs de wereld van het kind: ‘geef mij een zwaard en ik kan alles’, die poging, dat gevoel. Een imaginaire wereld waar uiteindelijk het goede overwint. Maar niet zonder slag of stoot.

Jans slaat die slag of stoot over. Bij Jans nooit pijnlijk verdriet, nooit de kreukels, nooit dat liefde eindig kan zijn, altijd hoe het begon: toen het nog spel was. Het verwachtingsvolle zoeken, het feestelijk kansen wagen, en in de kleine werken het vrijelijk tonen van de ingrediënten – de lichaamsdelen – die daarbij horen. Niemand die bang is of in gevecht met zichzelf. Paul zoekt ondertussen het zwaard, de opening, het moment waarop hij een kans gaat wagen in een wereld die hij goed kent, vol hobbels en voetangels. En wij kennen die wereld met hem.

Bij Jans worden lust en nieuwsgierigheid gevierd. Bij Paul ook, maar hij komt er niet toe de slingers op te hangen; bij hem lijkt intimiteit ook een conflict op te roepen.

Bij binnenkomst is daar Outward. Waar zij verwachtingsvol haar bezoek al welkom heet, levert de man tegen de muur nog een innerlijke strijd. Lust en nieuwsgierigheid vertonen zich niet zomaar in harmonie, en ook niet zonder angst. De ander lijkt altijd nog vreemder dan wij voor onszelf zijn… een zwaard een zwaard, mijn koninkrijk voor een zwaard!

Digging for fire, het vuur najagen. Terwijl de een zijn zorgvuldig opgebouwde paradijs heeft afgeperkt, zoekt ondertussen de ander halsstarrig die zilveren lijn achter de wolken.

In Naar de overkant probeert een meer dan levensgroot meisje zonder kleerscheuren de overkant te bereiken. Helpt het fruit haar droge voeten te houden of is het juist een obstakel?

Anderhalf is de titel van het danspaar, wat voor het ouderpaar is opgesteld als een herinnering aan vroeger. Of ze dezelfde herinnering hebben zullen we nooit weten. De dansbeweging suggereert dat ze graag wat afstand houden.

Wat Paul en Jans verbindt, is het kijken. Kijken is verlangen, zoals kinderen op het schoolplein al kijken, in het verlangen om mee te mogen doen. En je blijft kijken – ook als je ouder bent. Kijken naar de ander, het observeren van iemands houding, blikrichting, gebaren en handelingen: het meisje dat met gespreide armen over het fruit loopt; de vrouw die haar blik naar buiten richt; de man die de zijne naar binnen richt; het danspaar dat elkaar aantrekt en afstoot; het ouderpaar dat lijkt vergroeid met hun zetels; de man die de bezoekers een halt toe roept… of begroet hij ze? Alles heeft met kijken te maken. Alle handelingen, alle gebaren die daaruit voortvloeien hebben zowel bij Jans als bij Paul een sterke intensiteit, niet per se in relatie tot de realiteit maar meer in hoe deze door hen ervaren, gedroomd of gewenst wordt.

Alle figuren, zowel de drie- als de tweedimensionale, omringen zich met dagelijkse voorwerpen, losgezongen, of in groter werk opgenomen: plantje, sleutel, bijzettafel, tuinhek, fruit, vogel, handdoeken, een wolk, schoenen. De gewone dingen spelen een belangrijke rol in het theater van alledag, en dus ook in hun kunst:
Bij Jans leveren de attributen de context voor de personages, bij Paul zijn de attributen nodig voor de handeling: tillen, graven, zoeken, botsen, vliegen.
Bij Jans is een stoel een onderdeel van de sfeer en compositie, bij Paul kun je je onder die stoel verstoppen.
Bij Jans staan de dingen in de ruimte als stille getuigen, Tita Tovenaar heeft er in zijn handen geklapt: en alles staat stil.
Bij Paul zit achter de dingen een handeling, alles is in beweging: wolken kun je dragen, een bh kun je delen, licht en schaduw kan speelgoed of eng zijn, fruit kan jou naar de overkant brengen.

Al met al vertegenwoordigen Paul en Jans twee uitersten, maar wel binnen één geheel: het lichaam. Hun ondervraging naar het menselijke lijkt steeds daar te beginnen, bij het deel dat ‘ik’ zegt en meteen naar de blik van de ander zoekt. Het ik is per slot van rekening bij de ander te vinden. In die zin nemen ze geen van beiden het geluk voor lief. Soms kijken de personages vooral naar buiten naar de ander, soms lijkt het nabije, het lichamelijke een beproeving. Dat spel tussen binnen- en buitenwereld overlapt met een andere sensatie die daarmee van doen heeft: de spanning tussen aanwezigheid en afwezigheid. Ook dat zie je bij allebei terug, en ook dat bij ieder op een andere manier.

Om dat aan te tonen heb ik – speciaal voor deze gelegenheid – twee kleine werken gebombardeerd tot twee zelfportretten.

Buste van Jans en Waterdier van Paul. Omdat ze zo mooi bij elkaar passen wat betreft de maat, de kleuren, maar vooral de in zichzelf gekeerde handeling. De jongeman verstopt zich onder zijn T-shirt, bovendien is het een buste dus hij lijkt bevroren in zijn gebaar; de jonge vrouw is verdiept in wat er zich afspeelt onder het water, of is ze op zoek naar haar spiegelbeeld? Hoe dan ook, allebei zijn ze aanwezig en afwezig tegelijk.

Ik wil graag eindigen met een felicitatie.

Kunst is een circus van eigenbelang. Het mooiste van deze 40-jarige vriendschap is misschien dat Jans en Paul elkaar beurtelings de eer gunde die hen toekwam. In de competitieve kunstwereld is het bijzonder om elkaar 40 jaar lang trouw te blijven.

Jans Muskee werkt met oliepastel op papier. Paul de Reus hakt uit hout dat hij daarna beschildert. Hun tentoonstelling is tot en met 9 oktober 2022 te zien in Projectruimte BMB Amsterdam.