Tussen werkelijkheid en waarheid – Andrei Tarkovsky in het EYE
De solotentoonstelling Andrei Tarkovski in Eye zoomt in op Tarkovski’s zoektocht naar existentiële waarheid. Sophie Smeets schrijft over de tentoonstelling.
Het is een druilerige ochtend als ik door Amsterdam Noord naar het Eye-filmmuseum fiets, waar me een al even gure tentoonstelling over de Russische filmmaker Andrej Tarkovski te wachten staat. De black box van het Eye wordt gevuld met het zachte gezoem van de beamers en de overstemmende geluidsbanden van de verschillende films. Met zeven loops van zorgvuldig gekozen fragmenten van elk minstens 20 minuten is de tentoonstelling een soort snelcursus in de slow-cinema van Tarkovski.
‘‘There is no deeper, more mysterious and more critical mystery than the mystery of our existence.’’
Bij wijze van introductie wordt deze quote uitgelicht op de muur tegenover de ingang van de tentoonstelling. De tekst ernaast informeert mij dat de zoektocht naar de absolute waarheid en zin van het menselijk bestaan als een rode draad door Tarkovski’s relatief kleine oeuvre loopt. Wanneer ik verder loop krijg ik echter het idee dat ik mijn entree heb gemaakt in een mystieke, post-apocalyptische wereld die zich ergens op de grens tussen droom en nachtmerrie begeeft. De Amsterdamse regen, die nog in mijn haar en de stof van mijn spijkerbroek zit, wordt vergezeld door de regenachtige landschappen van Rusland op de schermen. Hoewel het weer in de Tarkovskiaanse wereld, in tegenstelling tot mijn dagelijkse realiteit, bijdraagt aan de prachtige visuele beelden, is het niet de bedoeling er al te veel symbolische waarde aan te hechten. Op de vraag waarom neerslag zo’n grote rol heeft in zijn films schijnt hij geantwoord te hebben dat het gewoon altijd regent in Rusland.
There is no deeper, more mysterious and more critical mystery than the mystery of our existence.
Ik sluit niet uit dat Tarkovski, geboren in 1932 in een dorp aan de Wolga, met zo’n opmerking de spot dreef met het sociaalrealisme dat de Communistische Partij oplegde. Met dank aan de spirituele thema’s die aan zijn films te gronde liggen en de eigenzinnige beeldtaal waarbij een traditioneel plot vaak afwezig is, lag hij tijdens zijn carrière vaak in de clinch met het regime. Zijn laatste twee films, Nostalghia (1982) en Het offer (1986) maakte hij in West-Europa. In 1986 overleed hij in Parijs.
Mijn eerste indruk blijkt niet overdreven. Al Tarkovski’s films lijken elementen te bevatten van het einde van de wereld. Hoewel hij met zijn moeder en zusje evacueerde naar Yuryevets, een stad in veilig gebied, was de Tweede Wereldoorlog misschien wel zijn eerste apocalyptische ervaring, die niet alleen getekend was door herinneringen aan het geweld maar ook door een verlangen naar zijn vader die naar het front vertrokken was.
De eerste lange speelfilm uit Tarkovski’s oeuvre, tevens de eerste film van de tentoonstelling, gaat over een leeftijdsgenoot die tijdens ‘de Grote Vaderlandse Oorlog’, zoals de Russen verwijzen naar de periode tussen 1941-1945, aan het front verblijft. De fragmenten uit De jeugd van Ivan (1962) tonen de verwoeste omgeving en trieste werkelijkheid van de twaalfjarige hoofdpersoon. Ivan ploetert door een moerasachtig gebied, op weg naar een groep partizanen waar hij zich bij aansluit om te vechten tegen de nazi’s die zijn ouders en zus om het leven hebben gebracht. Twee volwassen soldaten, die zich als beschermheren aan het kind opdringen, proberen hem naar een militaire school op veilig gebied te sturen, waar Ivan puberale weerstand tegen biedt.
‘‘U bent mijn vader niet!’’ roept hij.
‘‘Je wordt nog eens mijn dood,’’ krijgt hij als antwoord
De zwart-wit beelden van verlaten heigrond, verbrande resten van huizen, hoge zwarte bomen, ontploffingen en het geluid van schoten op de achtergrond zorgen voor een gevoel van constante dreiging. In een van de indrukwekkendste en grimmigste scenes varen Ivan en de twee soldaten in een kano over een in het bos verborgen meer, terwijl verderop granaten in het water vallen. Aan een boom bungelen twee lijken.
Toch is Ivan geen typische Sovjetheld die uit idealisme voor het vaderland strijdt. De donkere en vuile werkelijkheid staat in contrast met de fragmenten uit Ivan’s droomwereld die in het narratief verweven zijn. Een knap staaltje camerawerk zorgt ervoor dat ik de natuur uit Ivans droom, ondanks het zwart-witte beeld, in zijn volle kleurenpalet zie en de warme zon bijna kan voelen wanneer het kind op blote voeten naar zijn moeder toe rent. Even later droomt hij (of is het een herinnering?) dat hij in een waterput speelt terwijl zijn moeder bovenaan de wacht houdt. Door een pijnlijk geweerschot wordt je als toeschouwer samen met Ivan uit de droom verlost.
De wisselwerking tussen droom, herinnering en werkelijkheid, tussen een binnen- en een buitenwereld, vormt een terugkerend motief in Tarkovski’s werk. Dit thema bereikt zijn hoogtepunt in De Spiegel (1974), zijn meest autobiografische film die gaat over zijn eigen ervaring van de Tweede Wereldoorlog.
In plaats van een narratief te volgen rijgt hij scenes en illusies uit zijn jeugd aan elkaar in wat hij noemt ‘poëtische logica’, de toeschouwer mag de film door middel van zijn eigen associaties interpreteren. Dat betekent niet dat Tarkovski je niet met grote precisie leidt door zijn presentatie van zijn jeugd. Beelden van zijn moeder worden afgewisseld door documentair beeldmateriaal van de oorlog in Duitsland, Rusland en China, een kamer waarin het naar binnen regent en het plafond naar beneden lijkt te komen, een naakt jongetje dat zwemt en spiegels, heel veel spiegels. Opvallend is het shot van de jonge Tarkovski in een winters landschap, dat een verwijzing naar het beroemde schilderij Jagers in de Sneeuw (1562) van Pieter Bruegel lijkt te zijn.
In plaats van een narratief te volgen rijgt hij scenes en illusies uit zijn jeugd aan elkaar in wat hij noemt ‘poëtische logica’, de toeschouwer mag de film door middel van zijn eigen associaties interpreteren.
Als rode draad door de film lopen de gedichten van Arseni Tarkovski, Andrej’s vader, die ze zelf insprak. Het Eye voegt er nog een extra laag aan toe door twee schermen naast elkaar te plaatsen waar gelijktijdig verschillende fragmenten worden afgespeeld. De toeschouwer moet zijn eigen poëtische montage van een poëtische montage maken.
Stalker (1979) en Solaris (1972) zijn echte Tarkovskiaanse klassiekers. Science-fiction, maar dan anders. Waar Solaris zich richt op de klassieke ruimteschip-esthetiek, heeft Stalker meer weg van een horrorfilm inclusief donkere tunnels met druipend water en personages die in de verte naar iets verschrikkelijks staren. Zeven jaar vóór Tsjernobyl maakte Tarkovski deze film, die zich afspeelt in een onbekend gebied in Rusland waarin een ecologische ramp heeft plaatsgevonden. Een man genaamd Stalker gidst twee andere mannen, Schrijver en Professor door ‘de Zone’, waar het hoogst verboden en blijkbaar gevaarlijk is om te gaan. Het gebied lijkt ooit een industrieel terrein te zijn geweest, maar is inmiddels overwoekerd door de natuur. Volgens Stalker, die zelf niets anders kan dan steeds terugkeren naar de plek, zijn er magische en vooral dodelijke krachten gaande, in het midden bevindt zich een kamer waar je meest verborgen wensen in vervulling zullen gaan. Afgezien van indrukwekkende dialogen over het leven en de kunst, gebeurt er vrijwel niets in de Zone. De camera maakt close ups van de bezorgde gezichten of kijkt van een afstandje tegen de achterhoofden van de mannen aan, waardoor de toeschouwer op voyeuristische wijze aan de tocht deelneemt. In plaats van de gevaren te presenteren is de film eerder een uitnodiging om je eigen angsten te reflecteren in deze mysterieuze Zone.
In plaats van de gevaren te presenteren is de film eerder een uitnodiging om je eigen angsten te reflecteren in deze mysterieuze Zone.
Voor de uitgang blijf ik nog met open mond kijken naar het laatste shot uit de film Nostalghia (1983): een man met een hond bij een plas middenin een ruïne van een kathedraal. De camera zoomt langzaam uit en het begint te sneeuwen. Ik denk aan de quote van Andrej Roebljov, de hoofdpersoon uit de gelijknamige film, die eerder in de expositie wordt vertoond: ‘‘Er is niets erger dan wanneer het sneeuwt in een kerk’’.
Nostalghia was de eerste van twee films die Tarkovski buiten de Sovjet Unie maakte en gaat over de schrijver Andrej Gortsjakov die onderzoek doet naar een Russische componist in Italië, maar wordt verteerd door heimwee naar zijn vaderland. Me verwonderend over de keuze van de voornaam van de hoofdpersoon realiseer ik me opeens dat de hele tentoonstelling niet alleen een uiteenzetting van zijn oeuvre is, maar vooral een portret van Andrej Tarkovski zelf is.
Ivan, de jongen die zichzelf te gronde helpt door herinneringen aan zijn verloren familie;
Andrej Roebljov, de iconenschilder die in zijn zoektocht naar het ware kunstenaarschap erachter komt dat hij zijn kunst moet gebruiken om zijn medemens te verlichten met de absolute geestelijke waarheid;
Stalker, die het zijn levensdoel heeft gemaakt om ongelovigen te gidsen op een soort spirituele reis;
Zijn personages zijn de belichaming van zijn eigen angsten, dromen, verlangens en zijn kijk op de wereld. Een poëtische vertaling van de waarheid.
De tentoonstelling Andrei Tarkovsky is tot 6 december te zien in het Eye Filmmuseum
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl