Slapeloosheid, de wanhoop van de nacht

F. Scott Fitzgerald heeft het over de tragedie van drie uur in de morgen en Wislawa Szymborska kwam tot het gedicht Four A.M. 

Empty hour.
Hollow. Vain.
Rock bottom of all the other hours.

No one feels fine at four a.m.
If ants feel fine at four a.m.,
we’re happy for the ants. And let five a.m. come
if we’ve got to go on living. 

Iedereen die slapeloos is, kent alle adviezen uit z’n hoofd, regelmaat, maak van je slaapkamer geen werkkamer, geen stimulanten zoals koffie en alcohol, meditatie, de geest tot rust brengen, yoga. Maar die weet ook dat deze adviezen geen redding bieden. Doortobben. Ik laat me niet gek maken want mijn bed is de fijnste plek in huis met zijn zware dekens, kussens en zijn warme invitatie om lekker te liggen, alles om je gelukkig te maken en tot rust te laten komen. Er zijn dagen dat ik leef in mijn bed, omringd door boeken en een laptop, een schrift om gedachten te noteren. De dagen zijn prima maar sommige nachten zijn hopeloos. Gedragstherapeutische regels maken je hoofd niet leeg en dat is waar het steeds op uitdraait: malen, malen tot tot de ochtend komt.

Vladimir Nabokov: ’All my life I have been a poor go-to-sleeper.(.) but I simply cannot get used to the nightly betrayal of reason, humanity, genius. No matter how great my weariness, the wrench of parting with consciousness is unspeakably repulsive to me.’ Slapen en denken zitten elkaar in de weg. De overgave tot de slaap houdt de bereidheid in om het denken los te laten, maar we leven in een tijd waarin het denken voorrang heeft gekregen en dat denken maakt ons op slapeloze momenten ook voortdurend bewust van die slapeloosheid. 
Eluned Summers-Bremner schrijft in de geschiedenis van de slapeloosheid over deze tegenstrijdige kanten van insomnia: ‘ Descartes’s credo ‘I think therefore I am’ can be said to articulate a crucial gap in being, because, although we can imagine ourselves able to think and be at the same time, this trick is made possible by an act of sleight of mind. There is something about attempting to think being and yield to being in the same moment that is difficult for us to manage.’ Ze plaats de slapeloosheid in deze tijd waarin we wel goed ons realiseren dat gebrek aan slaap desastreus is maar tegelijkertijd overheerst een werkmoraal die ons de rust misgunt, druk is ‘a state of being’ geworden. ‘It’s intriguing to think that insomnia might be one of the humans events that demonstrate the strangeness of our materiality most clearly.’ Een troostende gedachte, dat het geen persoonlijk falen is, Slapeloosheid lijkt eerder een hedendaagse ziekte. 

Mijn hoofd leeg maken is een ontmoedigende bezigheid want zodra ik mijn ogen sluit gaat mijn hoofd spoken, gedachten nemen enorme dimensies aan, nemen het hele donker over, ze nemen de kamer in bezit. Als mijn ogen geen input geven ontstaat er een onmetelijke ruimte in mijn hoofd waarin gedachten tollen en buitelen. Donderdag hoorde ik beeldend kunstenaar Juul Kraijer vertellen dat ze als onderdeel van het werkproces op haar sofa in het atelier gaat liggen en haar ogen dicht doet en zo de beelden in haar hoofd laat binnekomen. Ik was jaloers. Als ik mijn ogen dicht doe komen er geen beelden maar gedachten. Onrust. Maar ik ben dus niet de enige. 

Louise Bourgeois werkte van 1994 tot 1995 aan haar Insomnia Drawings. 220 vellen papier met droedels, strepen, notities en tekeningen. Obsessieve herhalingen alsof de handeling van alsmaar hetzelfde doen het denken met rust laat. Maar zo is het niet. 
Bourgeois: ‘I’m an insomniac, so for me the state of being asleep is paradise,” she says. ”It is a paradise I can never reach. But I still try to conquer the insomnia, and to a large extent I have done it; it is conquerable. My drawings are a kind of rocking or stroking, and an attempt at finding a kind of peace.’
Ze bedoelt daarmee dat de tekeningen gerelateerd zijn aan negatieve herinneringen. De figuratieve beelden zoals de huizen, bomen, wolkenkrabbers, heuvels tekent ze om negatieve herinneringen los te laten. They are ‘’problems to be solved,’ zegt ze.
Onder de tekening Insomnia, 1995, schrijft ze: ‘this is also a solution of continuity, but there is a melancholic and a bit tired aspect to it. It is as if to say ‘I count the hours.’ During the night I count the hours.’