Shame is the Cinderella of the unpleasant emotions

Jen Davis
 

Stel, je loopt over straat, je merkt dat de blikken van voorbijgangers een beetje aan je blijven plakken, onzeker vraag je je af wat er loos is, tot je in een spiegel ziet dat je je rok in je onderbroek is blijven steken. De een zal er hartelijk om kunnen lachen, een ander zal er s ‘nachts zwetend van wakker worden. Een kort moment in je leven maar de nasleep in je eigen hoofd kan eindeloos zijn.
Stel, je laat een scheet in gezelschap , en je roept daarna heel hard lachend sorry, dan ben je er vanaf, Ik ben ook meer het type dat midden in de nacht wakker schiet en rechtop in bed de scene herbeleeft. 

‘In de ogen van de ander’ noemt P.F.Thomese zijn artikel over schaamte want schaamte gaat vooral over die priemende genadeloze oordelen van de ander. ‘Gezien worden behoort tot de dagelijkse verschrikkingen’, zegt Thomese. Maar toch niet helemaal want die blik van de ander weerspiegelt vooral je eigen angst en onzekerheid. Schaamte gaat over de angst hoe de ander jou ziet. Schaamte ontstaat vaak door vreemde situaties waar je niet de hand in hebt, zoals die scheet laten in gezelschap, struikelen, zweten, opgesloten zitten in een wc. Ik ken kunstenaars, doorgaans toch de meest dappere mensen in mijn vriendenkring, die niet in DWDD hun zegje willen doen. Uit angst voor een verspreking, een ‘fout’, een schaamtevolle situatie en dat je dan vervolgens terecht komt in de eeuwigdurende carrousel van bloopers. In de wereld waar perfectie een onzichtbare norm is wordt er graag gelachen om de onnozele fouten van anderen. We voelen meteen weer wat beter. 
Veel regels zijn de regels van de groep en nooit is schaamte zo intens als tijdens de onzekere puberjaren. Je vader die naast je loopt met zijn te witte harige benen onder een te korte zomerbroek, je moeder die stennis komt maken op je school, ja goed bedoeld, maar toch. Als puber wil je onzichtbaar zijn terwijl je juist zeker weet dat de wereld voortdurend zijn focus op jou richt. 
De echte diepe schaamte is vaak verbonden met het lichaam, het ongemak van een onfrisse adem, seks die een grens over gaat, hoerenbezoek, over naakt, over porno. Het lichaam dient als verpakking van ons diepste zelf.

Thijs Goldschmidt zocht in het Spaarnestadarchief naar foto’s over schaamte, met het boek ‘Wegkijken’ als resultaat. De schaamte zelf is moeilijk te vangen, het is een diep weggestopte emotie, die zich niet toont aan de buitenkant. De foto’s tonen situaties die je liever niet wil zien.
Ook laat hij zien hoe schaamte en vernedering dicht bij elkaar liggen. Een groep kan zo wreed zijn in het buitensluiten van de ander. Ze laten het individu het symbool van zijn misdaad dragen, zoals een kaal hoofd, de davidster (een misdaad volgens de Nazi’s), allen bedoeld om een teken naar de buitenwereld te geven: deze mens is slecht.
Foto’s van zich schamende mensen zijn schaars, misschien wel onmogelijk, schaamte is een stille, onzichtbare emotie. 
‘Shame is the Cinderella of the unpleasant emotions’ zei Charles Rycroft.
Schaamte is lastig te verbeelden, het is meer iets dat overwonnen moet worde ten behoeve van een kunstwerk dan dat het thema is van een kunstwerk.

Jen Davis was een dikke tiener die haar ongemak in het gezelschap van anderen verborg achter de camera, ze maakte de portetten voor het jaarboek. “I used the camera to gain access, to communicate.” 
Een foto van haar en haar klasgenoten op het strand betekende een keerpunt in haar leven. Terwijl de dunne meisjes moeiteloos in hun bikini rondshowen en van de zon genieten, zit Jen Davis als een tonnetje bedekt met kleding in hun midden. Het ongemak laat zich van haar gezicht lezen en dat moet ze zelf ook gezien hebben. Ze leest haar dagboeken terug en overziet een leven dat wordt beheerst door te veel kilo’s en eenzaamheid. Ze hunkert naar een liefde, een gewoon leven en ze besluit iets ongewoons, namelijk om de camera op zichzelf te richten, om zelf de hoofdpersoon te worden met heel haar glorieuze te dikke lichaam. 
‘If I turn the camera on myself, I might shake loose whatever is holding me back.’ Werk maken met een therapeutisch doel is nogal een taboe in de kunstwereld maar wie naar de foto’s kijkt vergeet dat. De foto’s confronteren ons met het ongemak van het kijken naar een dikker lichaam, de overlopende triestheid van de foto terwijl de schilderachtige foto waarop ze haar lichaam in een rood doek wikkelt ons er ook aan herinnert dat er tijden waren waarin een vol lichaam de norm was.

Haley Morris Cafiero

Haley Morris Cafiero besloot om juist de blikken van afschuw die ze iedere dag in de straten, winkels en tijdens het werk moest verdragen te vangen in een foto. Dat is niet mis. Je herkent het onmiddellijk, de steelse blikken, de openlijke afschuw, kinderen die elkaar aanstoten en lachen. Mikpunt van spot omdat je afwijkt van het gemiddelde. De schaamte slaat over op de toeschouwer die kijkt naar de foto.

Het overkomen van schaamte is de kern van het kunstenaarschap, de kern van het leven. Om over schaamte heen te komen is het nodig om er van een afstandje naar te kijken, zoals Jen Davis. Maak er een verhaal van. Dik het zo mogelijk nog wat aan. Maak er een smeuïg verhaal van. Schrijft het op, vertel het zachtjes, aan een vriend, dan hardop aan een groep. Doe of het iemand anders is overkomen. Net als in de kunst is alles geoorloofd. Breng het de buitenwereld in. 
Een verhaal kan je redden.

Jen Davis

Jen Davis

Haley Morris Cafiero

Haley Morris Cafiero