Samen Sterker X Van Abbemuseum

Energy, Misintepretation, Challenge, Ego – Tijdens de tweede TENDENS-bijeenkomst in het Van Abbemuseum worden de aanwezigen gevraagd om als een snelkookpan hun eerste ideeën en ingevingen op te gooien bij ‘samenwerkingen’, ‘coöperatie’ of ‘collaboratie’. Daar staan we dan; tien vreemdelingen uit wel acht verschillende landen, met andere achtergronden en interesses. Het voorstelrondje slaan we vandaag over, in deze samenwerking kijken we alleen vooruit. In een kring ketsen de vreemdelingen woorden richting een hele grote post-it – Different knowledge, Conflicts, Authorship, Unexpected Results. 

Met 12 onbekende Eindhovenaren uit 8 verschillende landen dachten we een avond lang na over ‘samenwerken’ in relatie tot kunst en de maatschappelijke tendensen

De tendens die dit keer besproken wordt is ‘samen sterker’, of ‘hoe breder hoe beter’; de samenwerking als heilige graal. Onze bijeenkomst is op zich al een bewijs van deze trend; niet voor niets is kunstblad Mister Motley een samenwerking aangegaan met filosoof Lietje Bauwens, worden voor elk artikel mensen uit verschillende disciplines op papier bijeengebracht, heeft het Van Abbemuseum TENDENS aangesproken voor een coöperatie en resulteert dit weer in een samenkomst met de inwoners van Eindhoven. Samenwerken doet het goed, laat ook Michiel Vandevelde in zijn essay ‘Onzichtbaar Samen’ zien: “De idee van het collectieve als een bundeling van krachten, de idee dat samenwerken kan leiden tot nieuwe ideeën, kennis en resultaten is ook binnen gesijpeld in de bedrijven die de wereld domineren.” Samenwerken zorgt voor groei en wordt daarmee in de context van grote bedrijven als Google, Apple en Spotify eigenlijk vooral als een rendementsmiddel gezien. Ook in het kunstenveld leveren samenwerkingen geld op; zo zijn fondsen enorm vatbaar voor coöperaties – die zorgen namelijk voor een breder draagvlak, een groter bereik. De ‘normale wereld’ wil graag samenwerken met kunstenaars en kunstinstellingen proberen uit alle macht in contact te komen met ‘de normale wereld’. “Op zich valt het toe te juichen dat samenwerken binnen verschillende domeinen in onze samenleving zo vol enthousiasme wordt omarmt. Toch kunnen we de zaak ook kritischer benaderen: Wat als de nadruk op samenwerking dogmatisch wordt?” Een belangrijke vraag waar ik, net als Michiel, nu niet op in zal gaan – “In plaats daarvan keer ik nu terug naar de kunst.” 

In het museum gaat na vier minuten de wekker en is het tijd voor de volgende ronde; van de verschillende woorden samen vragen maken. Combinaties tussen de associaties; samenwerkingen tussen woorden en begrippen. De lijst is van het bord gescheurd en ligt in het midden van de groep op de grond; ‘what can lead to a common language?’ ‘can there be authenticity without real authorship?’ ‘if we have different opinions, how can we have the same goal?’  Uit de hoop wordt de groep gevraagd één hoofdvraag te kiezen. Deze is leidend voor de ‘opdracht; waarbij de deelnemers in duo’s het museum in worden gestuurd om een werk uit de collectie te kiezen, de gemeenschappelijke vraag in het achterhoofd. Met tien man een keuze maken is makkelijker gezegd dan gedaan; wie kiest, hoe maak je een beslissing in samenspraak? Iemand draagt een stemming aan als oplossing, in tijden van onduidelijkheid blijft het democratische model een favoriet houvast. Wanneer de handen omhoog schieten is vraag twee duidelijk het meest urgent: What’s the best way of involve people into art without generating conflicts?
 
“Waarom zou iedereen eigenlijk kunst moeten willen maken?” vraagt een jongen uit de kring zich af. “En; kán iedereen wel kunst maken, zijn hier niet bepaalde talenten voor nodig die simpelweg niet voor iedereen zijn weggelegd?” valt een ander hem bij. “Wat gebeurt er met de waarde van kunst, wanneer iedereen het kan maken?” is een verontrustende vervolgvraag. “Misschien moet het niet de focus zijn dat iedereen kunst maakt maar dat iedereen betrokken wordt bij kunst. Dat kunst een rol kan spelen in ieders leven, zonder dat elk mens direct de kunstenaar hoeft te zijn.” Terwijl we daar in die kring staan, rondom twee grote vellen papier vol gedachtes, valt iedereen elkaar bij. De een doet een voorzet, de ander maakt de vorige gedachte af. Als bij een estafette wordt er rondgerend, als fakkels steekt iedereen elkaar steeds weer aan. 

Dan trekken de duo’s het museum in, hun opdracht: in intuïtieve collaboratie een werk kiezen. Staat dat niet haaks op elkaar, intuïtie en samenwerking? Zit in de samenwerking niet altijd al een reflectie die een echt intuïtieve beslissing juist buiten de deur houdt? Het eerste duo dat ik tegenkom bevestigt dit idee; een van de twee wijst naar het werk van Rineke Dijkstra ‘dat is hem voor mij’, zegt ze. Waarna de ander haar vraagt om een reden, een argument, de betekenis van het werk. Alle intuïtie staat direct buitenspel wanneer je deze moet verdedigen. Maar daar komt iets anders voor in de plaats; een heftige discussie over vragen die misschien wel nooit opgeroepen waren en gedachtes die waren blijven slapen wanneer het eerste gevoel had volstaan. 

Een ander duo dat ik tegenkom zegt dat de keuze voor hen makkelijk was; het eerste werk dat ze zagen was meteen een gemeenschappelijk akkoord. Gezamenlijke intuïtie – “is dat niet gewoon luiheid?” vraag ik plagend. Het is een grapje maar slaat ergens wel de spijker op z’n kop; als je zo op 1 lijn zit kan een samenwerking ook remmend werken; de bevestiging is dan meteen een ja. Zonder conflict, zonder vraagteken. What’s the best way of involving people in art without generating conflicts? Hoe voorkomen we frictie, wil de groep graag weten. Maar waarom die vraag – is het niet juist het conflict dat voor groei zorgt? De vervolgvraag, de botsing, het nieuwe inzicht? Ook Aukje Dekker geeft aan dat zij altijd op zoek is naar een intellectuele prikkel, een contrast. Alleen op die manier kun je ergens komen waar je anders nooit beland was. 
“Hoe ging het?” vraagt de moderator wanneer iedereen weer binnendruppelt; “niet te veel conflicten?” 

Tijdens de nabespreking, de reflectie op zowel het samen kiezen als het gekozen kunstwerk, krijg ik meer inzicht in de overwegingen van Duo 1, en de keuze voor Rineke Dijkstra. Op het moment dat ik stopte met luistervinken begonnen zij aan een uitgebreide discussie over het belang van de context van een kunstwerk; waar de een graag de intenties van de kunstenaar wilde weten vroeg de ander zich af waarom we eigenlijk niet gewoon genieten van de esthetiek, zonder alles te rationaliseren. “Als ik stop te zoeken naar de intenties van de maker geeft mij dat meer inlevingsvermogen,” zegt ze “de onzekerheid maakt het breder”. Ze omschrijft hier prachtig de samenwerking tussen het werk en de kijker – hoe deze in een soort dynamische dans naar elkaar toe bewegen, elkaar afstoten en zelfs kunnen benauwen. Er is suspense nodig tussen kunst en toeschouwer, zodat je altijd zelf een stap naar voren kunt zetten – uit vrije wil. 

Rineke Dijkstra, 1992. Kolobrzeg, Polen, 27 juli.

Dan komt het gelijkgestemde duo 2 aan het woord, die in zo volmondige samenspraak kozen voor een foto van Berend Hida Beker. Een soepele overeenkomst maar met totaal verschillende redenen, zo blijkt nu. Waar de een zich tot het werk voelde aangetrokken door de architecturale vorm, ligt de kracht voor de ander in de veelheid van foto’s naast elkaar. Hetzelfde gebouw vanaf verschillende oogpunten gefotografeerd – “dit sluit goed aan bij het thema ‘hoe breder hoe beter’.” Een belangrijk inzicht over hoe ook consensus tot nieuwe inzichten kan leiden; zelfs bij eenzelfde intuïtieve voorkeur hebben twee mensen altijd een andere hoek te pakken, werken verschillende argumenten of gevoelens richting hetzelfde doel. Krijgt een simpele keuze in retrospectief toch nog een diverse lading.  

Kunst werkt natuurlijk niet alleen samen met de toeschouwers, maar ook met zijn omgeving. Zo heeft het laatste duo voor ‘Hemelse Wanklank’ van Erik Voermans gekozen; een muziekstuk dat in een loop wordt gedraaid bij een raam met uitzicht op de tuin van het museum. De ‘curatoren’ beschrijven het als een film; muziek en tijd in eeuwige dynamische samenwerking. Een collaboratie tussen niet-mensen, tussen objecten en dimensies. “Kan een kunstwerk verder gaan dan de muur?” is de vraag die het werk bij de kiezers oproept, ze vinden het museum vaak zo steriel en zouden graag meer experimenteren met verschillende omgevingen. Op die manier houdt een samenwerking je in leven, houden verschillende contexten het werk in beweging – nooit gedefinieerd en ‘af’. 

Het is belangrijk om kritisch te kijken naar de samenwerking als hoogste goed en de manieren waarop hiermee soms een politiek correct of zelfs winstgevend doel wordt nagejaagd. Het is onmogelijk om te ontkennen dat ook instellingen als Mister Motley en het Van Abbemuseum met deze tendens te maken hebben, ook zij misschien worden verleid door de positieve connotatie die ‘de samenwerking’ nu eenmaal heeft (gekregen). Maar dat twee partijen vaak sterker staan dan één heeft niet alleen met sociale wenselijkheid te maken, gaat verder dan een trend. Het gesprek is vruchtbaar, elkaar aanvullen betekent groei. Samenwerken zorgt voor (nieuwe) energie, riep de groep enthousiaste samenwerkers aan het begin van de bijeenkomst al uit; en voor Challenge. En Different Knowledge. En Unexpected Results.