De queer kunst die een correctie op de canon vormt

Vanuit engagement voel ik als artist educator de urgentie om op te komen voor de lhbti- en queer-community waartoe ik mijzelf reken. Voor mijn masteronderzoek aan ArtEZ in Zwolle ontwikkelde ik een voorlichtingsles rondom het thema seksuele- en genderdiversiteit voor jongeren. Als participatief project initieerde ik daarnaast voor educatief gebruik een #queer_beeldbank met queer-kunstwerken. Tijdens de voorlichtingsles wordt een kunstwerk uit dit imaginaire depot ingezet als conversation piece voor een klassikaal gesprek. Door in dialoog te zijn met het kunstwerk en na te denken over gemarginaliseerde groepen kan er meer empathie en begrip ontstaan voor deze anderen.

Evenals lhbti is ook queer vandaag de dag een fluïde identiteit die non-conform is aan de heteronormativiteit. Queer is een paraplubegrip voor de seksuele- en genderdiversiteit. Het begrip laat zich niet in één hokje vangen en gaat voorbij de gebaande paden, er is dus ook geen eenduidige manier waarop een kunstwerk als queer gekenschetst kan worden. Bovendien kun je je afvragen of zo’n toewijzing niet teveel een stigma is, en een canon van queer-kunst niet teveel een niche? Want staat queer niet juist ook voor iets dat schuurt, dat tegendraads is, een politieke daad en iets dat zaagt aan de stoelpoten van het patriarchaat? Veel kunst met een intrinsiek queer-thema ontstaat vanuit een geëngageerde en kritisch activistische drive en is al dan niet provocatief. Het is veelal een reactie op maatschappelijke gebeurtenissen als racisme, seksisme, discriminatie, intolerantie en op de burgerlijke heteronormativiteit, en wordt gedreven door de breekbare tolerantiegrens. De scheidingslijn tussen acceptatie en discriminatie is immers dun en ambivalent zolang de affectie tussen bijvoorbeeld same-sex-koppels niet té zichtbaar wordt in het openbaar.

De gecanoniseerde cultuur is er één van de gevestigde standaarden en in de beeldende kunst betekent dit grotendeels heteronormatief, man, cisgender en wit. Nu zijn er wel lhbti-kunstenaars opgenomen in de kunstcanon, denk bijvoorbeeld aan erkende grootheden als Leonardo da Vinci, Michelangelo, Caravaggio, Frida Kahlo en Andy Warhol, maar het beeld blijft eenzijdig. Genderdiversiteit is ondervertegenwoordigd en vrouwelijke kunstenaars zijn lange tijd grotendeels genegeerd. De #queer_beeldbank is een verzameling van kunstwerken met als doel een Denkraum (⇾dynamische denkruimte) te creëren voor een rijker geschakeerde kunstgeschiedenis. Een aanvulling waarbij de lhbti-gemeenschap zich gerepresenteerd ziet in kunstwerken en de verhalen erachter waarin een vaak vergeten, amper vertelde of genegeerde queer-laag of -thematiek besloten ligt. Om jezelf als individu gerepresenteerd te voelen ga je op zoek naar herkenning van iets dat (⇾kunstwerk) of iemand die (⇾kunstenaar) op jou lijkt. Alleen vind je die nauwelijks in de kunstcanon aangezien deze niet de diversiteit van de ‘lhbti-paraplu’ representeert.

Vandaag de dag is de heteronorm aan het afkalven vanwege de activistische drive van de MeToo-beweging, Black Lives Matter en lhbti-emancipatie. In het kielzog hiervan is er een verandering gaande richting decanonisatie waarbij ondergerepresenteerde groepen meer plaats krijgen. Binnen- en buitenlandse musea schenken steeds meer aandacht aan de vergeten en genegeerde queer-thematiek in hun collectie en hebben inmiddels speciale rondleidingen waarbij het lhbti-verhaal wordt verteld door kunstwerken vanuit een queer-kijk te aanschouwen. Maar queerness in kunstwerken kan voor niet-ingewijden in de lhbti-geschiedenis gecodeerd zijn en deze queer-verhalen komen niet vanzelf bovendrijven. Volgens kunsthistoricus Thijs Dekeukeleire worden in de praktijk deze ‘…verhalen ondergesneeuwd, worden die al dan niet bewust genegeerd of erger nog, …worden ze gebruikt om een volkomen heteronormatief plaatje te bevestigen’ (MSK Gent, 2022, 07:20-07:38). Een voorbeeld hiervan zijn de androgyne jonge mannen die de Italiaanse kunstenaar Caravaggio schildert en die de beschouwer zwoel aankijken. Deze sensuele schilderwerken beelden queer sensualiteit en verleiding uit volgens de ene groep kunsthistorici terwijl de andere groep onderzoekers deze homo-erotische interpretatie van hun vakgenoten ziet als een verkeerde toe-eigening van beeldbetekenis (Caravaggio, z.d.).

Maar welke kwaliteiten kunnen een kunstwerk zoal queer maken? ⇾De seksuele- en/of genderidentiteit van de maker zoals de eerder genoemde lhbti-kunstenaars. ⇾De voorstelling zelf met queer-gerelateerde thematieken en motieven, bijvoorbeeld de geportretteerde of het mythologisch verhaal zoals kunstwerken waarin de Griekse dichteres Sappho wordt afgebeeld die in haar werken dicht over het verlangen naar vrouwen. ⇾De uitingsvorm zelf zoals camp met kitscherige elementen en queer-esthetiek.
Filosoof Susan Sontag merkt in Notes On “Camp” (1964) hierover stellig op: ‘…the essence of Camp is its love of the unnatural: of artifice and exaggeration’ en ziet een verwantschap met de uitgesproken smaak ‘Camp taste’ van homoseksuelen. Maar ook volkskunsttechnieken als quilt, een textielkunstvorm die een traditie heeft als uitingsvorm van gemarginaliseerde groepen zoals de lhbti- en queer-community. ⇾Tot slot kan de manier waarop je naar een kunstwerk kijkt (vanuit een queer-perspectief) zoals bij een speciale lhbti-rondleiding of de beschouweridentiteit zelf (wie er kijkt) hierin een rol spelen (MSK Gent, 2022, 10:30-11:32).

Kunst is multi-interpretabel, ze roept vragen op en geeft ruimte aan verbeelding, beschouwing en reflectie. Zo ook queer-kunstwerken, die in de context van mijn onderzoek ambigue werken zijn met een al dan niet door de maker bedachte queer-laag of -thematiek. Als ware het een artefact dat het thema seksuele- en genderdiversiteit representeert of wat al interpreterend hierop is geprojecteerd. Deze toegedichte identiteitslaag is net zo fluïde als de term queer zelf. Grensvervaging van genders en seksualiteiten zorgt ervoor dat we tegenwoordig veeleer over queer-kunst spreken als ‘paraplubegrip’ voor de diverse lhbti-kunsten (Anthonissen & Van Straaten, 2019). Queer-kunst als paraplubegrip fungeert als meetlat om kunstwerken te verzamelen voor de #queer_beeldbank, die geschikt moeten zijn voor educatief gebruik in schoolverband. Dus geen Sodom en Gomorra, omdat dat teveel afleidt van de doelstelling van de voorlichtingsles. Maar niet alle werken zijn queer-kunst pur sang of hebben de suggestie van queerness, dat je veelal als een eigentijdse interpretatie moet zien. Sint Sebastiaan bijvoorbeeld staat tegenwoordig te boek als gay icon maar is dat van origine niet. De martelaar Sebastiaan, halfnaakt afgebeeld en doorboord met pijlen is slachtoffer van de christenvervolging door de Romeinen in de derde eeuw na Christus waarna hij later door de Katholieke Kerk heilig wordt verklaard.

Uiteindelijk doet een queer-kijk ook geen afbreuk aan de kunstgeschiedenis zoals we die nu kennen. Het is er een verrijking van en kan tegenwicht bieden aan het enkel esthetisch oordelen vanuit een meer heteronormatief perspectief. Seksuele- en genderdiversiteit is van alle tijden en het imaginaire depot, dat een Denkraum en een queer-space ineen is, is bedoeld om de beschouwer te laten nadenken over lhbti-diversiteit. Om: ‘[d]e mens in elkaars ogen weer menselijk maken’ aldus filosoof Alain de Botton. Precies wat Nan Goldin met het eerder besproken fotowerk bij mij teweegbracht.

Bronnen

-Anthonissen, A., & Van Straaten, E. (2019). Queer!? Beeldende kunst in Europa 1969–2019. Zwolle, Nederland: Waanders uitgevers.
–Caravaggio. (z.d.). The Art Story. Geraadpleegd van https://www.theartstory.org/artist/caravaggio/
-De Botton, A., & Armstrong, J. (2013). Kunst als therapie (1ste editie). Houten, Nederland: Terra Lannoo bv.
-MSK Gent. (2022, 6 mei). Lezing: Kunst uit de kast. Queer kunst uit België door de eeuwen heen. [Video]. YouTube. Geraadpleegd op 20 oktober 2022, van https://www.youtube.com/watch?v=IjXFbP5nZCg
-Rottier, C. (2022, 10 februari). ‘Dit is geen modegril, lgbtq+ is gewoon iets van alle tijden’. De Morgen. Geraadpleegd van https://www.demorgen.be
-Sontag, S. (1964). Notes On “Camp”. Partisan Review. Volume 31, Number 4.

Patrick Verhoeven is artist educator. Als docent kunsteducatie werkt hij met regelmaat voor kunstacademies en geeft hij workshops en gastcolleges over het kijken naar kunst.

www.queerbeeldbank.nl