Piet Kassa en de anti-benauwdheidsfilosofie van de Donald Duck
Tussen 1999 en 2007 heb ik elke Donald Duck, Donald Duck Extra en Katrien gelezen waar ik aan kon komen, plus een groot deel van de pockets en de dubbelpockets, en ik kan niet zeggen dat de rol van moderne kunst in die verhalen me ooit was opgevallen. Maar Karin Kuiper viel het wel op: in 1994 studeerde ze af aan ArtEZ met een catalogus van alle kunstwerken die tot dan in de DD waren verschenen. Een geüpdate versie van die catalogus is nu onderdeel van de Duckumenta tentoonstelling in Omstand (Arnhem)tot en met 25 augustus.
Modernisme is blijkbaar populair in Duckstad.
Zo naast elkaar gezet valt het op hoe consistent moderne kunst is afgebeeld in het blad. De Donald Duck wordt geschreven en getekend door een paar honderd medewerkers in Nederland, Frankrijk, Italië en Scandinavië, maar de kunstwerken die langskomen in de verhalen verwijzen steeds naar dezelfde kunstenaars. Picasso (Piet Kassa in de Nederlandse versie) komt vaak terug, net als Pollock, Mondriaan en de vierkanten van Malevich. Standbeelden zijn meestal afgeleid van Duchamp of golvende vormen vol gaten die verwijzen naar Henry Moore. Soms zijn het stijlparodieën, soms versies van bestaande werken. Voor de rest zijn het vooral vlakken met strepen en vlekken die naar abstract expressionisme hinten. Modernisme is blijkbaar populair in Duckstad. Dit heeft denk ik minder te maken met de smaak van de tekenaars, maar meer met de reputatie die deze kunstenaars hebben in ons collectieve geheugen. Cruciaal is dat het in de verhalen zelden om die werken gaat – het is meer een visuele snelkoppeling naar het idee van kunst, of liever gezegd naar een specifiek idee over kunst: dat van de modernisten. Er komen ook wel eens een Vermeer of een Rembrandt voor in de DD, maar die worden vrij letterlijk overgenomen. Hooguit staan er eenden op in plaats van mensen.
Dat de meeste van bovengenoemde kunst uit grofweg de jaren 50 komt, heeft denk ik twee redenen. De eerste is dat het werken zijn die de gemiddelde jonge lezer zal herkennen als kunst (hoeveel zevenjarigen zouden een verwijzing naar Damien Hirst snappen?) en de tweede is dat Duckstad uit diezelfde periode komt.
je kunt eigenlijk geen cartooneske versie maken van pop-art, dan maak je alleen meer pop-art.
Donald Duck is bedacht door Disney, maar vrijwel alles wat we tegenwoordig met hem associëren komt van striptekenaar Carl Barks. Katrien nam hij over uit de oude tekenfilms en de neefjes uit een krantenstrip, maar hij bedacht Dagobert Duck en het geldpakhuis, Zwarte Magica, de Zware Jongens, Govert Goudglans, Willie Wortel, Guus Gans en buurman Bolderbast. Hij was degene die al zijn personages een daadwerkelijke stad gaf om in te wonen, in plaats van de vaag-stedelijke omgevingen die Al Taliaferro gebruikte (zijn 3-panel strips worden in de Nederlandse DD soms herdrukt in de Brievenbus of in ‘Een weekje…’). Alle Duckstrips die daarna zijn geschreven zijn beïnvloed door Barks. Iedereen bouwt voort op hem. Ook in de Nederlandse verhalen die zich in principe ‘nu’ afspelen, is Duckstad niet heel anders dan de Barksiaanse buitenwijken uit de jaren 50. Keno Don Rosa, mijn favoriete Ducktekenaar, hield zelfs zo stellig vast aan Barks dat hij zichzelf de regel oplegde dat hij geen technologie mocht tekenen die van na de jaren 50 was – tenzij het werd uitgevonden door Willie Wortel. Wat dat betreft is het niet vreemd dat de Duckstedelijke musea volstaan met kunst die bij de jaren 50 en 60 hoort. De enige van de grote kunstenaars uit die tijd die mist in Kuipers catalogus is Andy Warhol, maar ook dat is logisch – je kunt eigenlijk geen cartooneske versie maken van pop-art, dan maak je alleen meer pop-art.
Duckstad is dus nog steeds dezelfde jaren-50-stad als die van Barks, maar wat opvalt als je zijn verhalen terugleest, is dat er in zijn verhalen nauwelijks kunst voorkwam. Dagobert heeft wel eens schilderijen van geld hangen, en hier en daar zijn er portretten of landschappen, maar dat is het wel. Beelden in de openbare ruimte zijn er niet – wat klopt voor de Amerikaanse suburbs waar Barks zijn ducks liet wonen. Deze afwezigheid komt niet voort uit antipathie: Barks was gek op kunst en werkte in zijn pensioen als samensteller van tentoonstellingen. Het is meer een consequentie van zijn stijl: hij werkte onder zoveel tijdsdruk dat zijn tekeningen eenvoudig en functioneel zijn. De nadruk ligt op beweging en gezichtsuitdrukkingen. Panels vol kleine grapjes op de achtergrond zijn meer de innovatie van latere tekenaars als Daan Jippes of de eerdergenoemde Keno Don Rosa.
Donald moet ‘cultureel’ worden, of in ieder geval doen alsof.
Het zijn die leerlingen van Barks die hebben bepaald hoe moderne kunst wordt afgebeeld in de Donald Duck. Dus laten we kijken wat hun methode daarvoor is. Zoals bij alle analyse van visuele verhalen is het belangrijk om de representatie van dingen los te zien van hoe de personages erop reageren. En hoe de Duckstedelingen erop reageren is vooral sceptisch. Neem een van de meest terugkerende plots uit de wekelijkse DD. Donald en Katrien staan in een museum of in de rij voor het theater – de locatie maakt niet zoveel uit, het gaat er vooral om dat het ‘hoge cultuur’ is. In de eerste paar panels wordt duidelijk dat dit Katriens idee was en dat Donald met tegenzin mee is gegaan: hij was liever naar een sportwedstrijd gaan kijken of gaan vissen. Eenmaal binnen kijkt Katrien vol bewondering naar de kunst terwijl Donald sarcastisch commentaar geeft: ‘Dat kunnen mijn neefjes ook’ en ‘Volgens mij hangt deze ondersteboven’, etc. Katrien, die hier snel genoeg van krijgt, noemt hem vervolgens een cultuurbarbaar en loopt weg, met haar snavel in de lucht. Vaak zegt ze dat ze hem pas weer wil zien als hij gecultiveerder is, anders dreigt ze om Guus de volgende keer mee uit te nemen. De rest van het verhaal kan een aantal kanten op, maar het doel is altijd hetzelfde: Donald moet ‘cultureel’ worden, of in ieder geval doen alsof. Soms gaat hij studeren, maar meestal vraagt hij of Willie Wortel iets wil uitvinden dat hem de correcte reactie over kunstwerken influistert, of jat hij het Woudlopershandboek van zijn neefjes.
Ik heb een hekel aan dit plot. Het dwingt arme Katrien wéér in de rol van onredelijke zeikerd, en het maakt Donald bot, tot op het onredelijke af. De variant waar ik nog het meeste een hekel aan heb is die waarin er wordt gehint dat Katrien zelf ook niet echt geïnteresseerd is in kunst, maar vooral cultureel onderlegd wil overkomen op het eerstvolgende diner van de Damesclub. Deze variant is misschien het meest veelzeggend over hoe de twee personages reageren. Zowel Donald als Katrien voelen een sociale druk om kunst te ‘snappen’, maar ze merken dat de kunst die ze tegenkomen ze niets doet, en ze vrezen dat dit iets zegt over hen als persoon. Katrien reageert door licht panisch haar best te doen om over te komen als een cultuurmens; Donald verdedigt zijn ego door sarcastisch te worden en de kunst bij voorbaat af te doen als betekenisloos.
Ik heb een hekel aan dit plot. Het dwingt arme Katrien wéér in de rol van onredelijke zeikerd, en het maakt Donald bot, tot op het onredelijke af.
Het zijn herkenbare reacties, die al honderden keren zijn gebruikt in populaire media. Herkenbaar voor volwassenen, maar misschien nog herkenbaarder voor het beoogde lezerspubliek van deze verhalen: kinderen uit de middenklasse, wiens ouders ze waarschijnlijk af en toe meenemen naar musea, waar ze vooral niet mogen lachen om de schilderijen. Voor hun zal Donalds frustratie herkenbaar zijn, net als het vermoeden dat hun ouders hier alleen heen willen zodat ze kunnen opscheppen tegen de buren.
Maar hoe zit het met de kunstwerken zelf? Die worden afgebeeld zoals ze overkomen: maf, merkwaardig en iets waar sommige mensen erg moeilijk over doen. Mijn favoriete beelden uit de catalogus zijn die met een titel. Er is een soort totempaal vol uitstekende handen waar een bordje aanhangt met ‘KUNST’ erop; een andere lijkt een beetje op een smeltend ijsje op een sokkel, met op het naamplaatje alleen een vraagteken. Duckkunst is een soort geruststellende parodie: het laat zien dat moderne kunst, die blijkbaar Heel Belangrijk is, eigenlijk niet zoveel voorstelt. Dit is niet verrassend: in de Donald Duck wordt alle cultuur op die manier afgebeeld. Dit is het blad waarin Harry Muesli De Ontdekking van de Zemel schreef(never forget). Sterker nog: dit is hoe het blad de hele wereld afbeeldt.
Dit is het blad waarin Harry Muesli De Ontdekking van de Zemel schreef(never forget).
Voor zover je kunt zeggen dat de Donald Duck een filosofie uitdraagt, is het een vriendelijke ironie over de wereld, een voornemen om humor te zien in alles om je heen. Ook dat is afkomstig van Barks. Hij werd pas tekenaar toen hij al tegen de dertig was. Hij werkte onder andere als cowboy, drukker en kippenboer (allemaal beroepen die hij zijn held ook meegaf). Vanaf zijn achttiende werkte hij samen met Amerikaanse arbeiders – mensen die de Grote Depressie en één of soms twee Wereldoorlogen hadden meegemaakt om vervolgens terug gestuurd te worden naar een overvolle arbeidsmarkt vol bureaucratie en machtsbeluste bazen. In een interview vertelde Barks dat deze mensen wel móesten lachen om wat er met ze gebeurde. De enige andere optie was om krankzinnig te worden. Barks is een van de weinige Amerikaanse meesters die even populair is bij kinderen als bij volwassenen (Charlie Chaplin en Louis Armstrong zijn bijvoorbeeld twee anderen). Dit kwam deels door zijn tekenstijl en zijn soms oprecht diepzinnige verhalen – The Golden Helmet is min of meer Dostojevski voor achtjarigen – maar ook door de licht satirische kijk op de wereld die uit al zijn verhalen spreekt. Zijn visie is een por in je ribben, niet een klap in je gezicht. Voor volwassenen is dit een manier om met hun frustraties om te gaan, maar kinderen geeft het nog iets belangrijkers: een methode om zich staande te houden in een wereld waar ze nog weinig van begrijpen.
Het lijkt me vooral een goede houding voor kinderen, die toch al zo vaak te horen krijgen dat ze nog te jong zijn om te begrijpen wat er om ze heen gebeurt.
Humor kan een manier zijn om met die verwarring om te gaan. Zo te bezien is de keuze voor de modernisten te begrijpen: hun tactiek was vaak precies het tegenovergestelde. In plaats van geruststellende kunst voor verontruste mensen, wilden ze juist de aannames van hun publiek aanvallen door de kijker wakker te schudden. Die tactiek maakt het ook vrij makkelijk om te parodiëren – al wat ernstig is valt uit te lachen, net zoals comedy kan worden bekritiseerd door het letterlijk te nemen. Maar dat betekent niet dat het werk van Barks en al zijn imitators anti-kunst is. Het is eerder anti-benauwdheid. Misschien is het niet de manier waarop Picasso wilde dat er naar zijn werk werd gekeken, maar dat maakt die blik niet onredelijk of plat. Een zekere scepsis tegenover ‘hoge’ cultuur lijkt me een gezonde houding voor wie een museum binnenloopt, zolang je, in tegenstelling tot Donald, bereid bent om kunst wél serieus te nemen. Het lijkt me vooral een goede houding voor kinderen, die toch al zo vaak te horen krijgen dat ze nog te jong zijn om te begrijpen wat er om ze heen gebeurt.
Max Urai is schrijver, recensent voor De Reactor en programmamaker voor Perdu.
www.maxurai.nl
DUCKUMENTA is een tentoonstelling van kunst die over kunst gaat en inspeelt op de clichés in de kunstwereld, waarbij humor en ironie belangrijke ingrediënten zijn. Met DUCKUMENTA wordt op een vrolijke en luchtige wijze de vraag rondom het nut of de onzinnigheid van kunst aan de orde gesteld. We presenteren échte kunstwerken, van kunstenaars die kunst uiterst serieus nemen, maar vaak ook lol hebben tijdens het maakproces.Z oals Nel Aerts, één van de deelnemende kunstenaars, eens vertelde: ‘Er wordt een hoop afgelachen in het atelier!’ DUCKUMENTA vindt plaats van 6 juli t/m 25 augustus 2019 in Omstand en is tot stand gekomen met gastcuratoren Janneke Bergmans en Karin Kuiper. De curatoren van Omstand zijn Mireille Tap en Rob Groot Zevert.
www.omstand.nl
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl