‘Perfect balance of imminence and transcendence’, over schaamte in Buthan

‘Wij hebben al die vernieuwingen in een keer in ons leven gekregen, alsof je met een tijdmachine vanuit de 18e eeuw, de 21e eeuw wordt ingeschoten’, zegt Tobgay.  Hij groeide op in een klein geïsoleerd dorpje op het platteland. Zijn familie verbouwde mais, rijst en groenten op de velden. Het leven was doordrenkt met religie: men bidt iedere dag, brengt offers en volgt de rituelen. Alle dorpelingen waren boeddhist en overal werd je omringd door kleurrijke symbolen en in ieder huis stond een altaar. Het tantrisch boeddhisme is dan ook de staatsgodsdienst van Bhutan. 
Zonder handreiking van buiten bloeide in het hart van Tobgay het verlangen om kunstenaar te worden.
‘Ik herinner me niet anders dan dat ik wilde tekenen en schilderen, ik droeg dit in me. Als ik tekende op muren en schilderde op wat voorhanden was, dan was ik gelukkig. Ik had nog geen ideeën over vorm, of experiment. Pure joy. Het was een natuurlijke drang, en het bleek onvermijdelijk om de kunst te gaan onderzoeken.’

Als 18 jarige besloot Tobgay in de hoofdstad een opleiding te volgen aan de Bhutaanse kunstacademie. Zes jaar lang werkte hij daar op de afdelingen van sculptuur en schilderen. Hij leerde er volgens de religieuze tradities figuren en patronen schilderen. In het boeddhisme kent men vele betekenisvolle symbolen die onveranderd moeten blijven. De betekenis ligt vast en het gaat om steeds dezelfde figuren in eenzelfde compositie, alleen de kleur mag soms anders. Alles herhaalt zich eindeloos. Tobgay miste de ruimte om zichzelf uit te drukken. Dit veranderde toen zijn vriend Kama na een academiestudie in Londen terug kwam naar Bhutan. Hij opperde het idee om een eigen ruimte te openen en Tobgay was een van de founding members van VAST, een collectief, dat via experiment tot nieuwe vormen wilde komen. Daar ontmoette hij weer andere kunstenaars met kennis van de westerse kunst en hij leerde van hen. In Bhutan was het tot dan toe lastig om aan informatie over hedendaagse kunst te komen, geen boeken, geen tijdschriften. Via VAST  kwamen kleine informatiestromen op gang.
‘Kama zag mijn potentieel en hij stimuleerde me om naar Europa te gaan. Ik studeerde in 2006 af en ging lesgeven aan de school om geld te sparen. In 2009 vertrok ik. Via VAST had ik Nederlanders leren kennen die in Bhutan werkzaam waren, zij hielpen me op weg. Ik was op zoek naar een kunstacademie en dat werd de Rietveld.’ 

‘Mijn eindexamen werk gaat over iets wat ik in mijn jeugd heb gedaan en waar ik veel schaamte over voel. Met mijn vrienden maakte ik met pijl en boog jacht op herten. Ik was onwetend, nieuwsgierig en had nog weinig kennis over het leven. Mij was wel over de dood verteld maar ik kon het niet voelen, en wilde het meemaken; ervaren wat dood is. Maar in het boeddhisme is het verboden om anderen pijn te doen of te doden Het geloof accepteert geen jacht. In ons dorp was vlees zo goed als verbannen. Soms eet men wel vlees, maar bijvoorbeeld als een dier in het ravijn was gevallen. Als je echt vlees wilde eten, moest je de grens naar India overgaan, dat is 1 dag reizen.’ 

‘Als onderdeel van de cultuur leerde ik als kind met pijl en boog om te gaan. Met een groep jongens trokken we er stiekem op uit, aan het eind van de zaterdagochtendles, als we in de tuinen mochten werken. We leerden onszelf om vergif te maken voor op de pijlen. We waren goed in schieten en we waren zo opgewonden om in plaats van een schietschijf op iets levends te jagen.
Ik schoot 2 herten.I feel very sorry.
Ik droeg mijn werk op aan dit incident, als boeddhist hadden we echt alle grenzen overschreden. Je neemt iemands leven af. Ik kan me nu ook niet meer voorstellen dat ik dat heb gedaan, vanuit mijn huidige perspectief is dat ondenkbaar. De grote zandsculptuur op de vloer gaat terug naar dit incident: Perfect balance of imminence and transcendence. Het werken aan de sculptuur was een meditatief proces, ik werkte heel rustig en maakte gebruik van alle herinneringen die naar boven kwamen. Tijdens het jagen, ren je hard door het bos, echt hard om het dier te kunnen raken, en het bos schiet als een witte blur aan je voorbij. Het landschap lost op, kleurloos, alles trekt samen in een witte waas. Dat is wat ik wil uitdrukken met het grijs/witte zand, een ongrijpbaar beeld. Er is ook sprake van een landschap. Ik heb pigmenten toegevoegd, om diepte te creëren. In onze traditie is wit een positief teken. Als je iemand in je huis verwelkomt geef je hem een witte sjaal.’

We praten over de christelijke godsdienst waarin schuld, boete en vergeving een rol spelen. ‘Maar in Bhutan kennen ze het woord schuld niet’, vertelt Tobgay. ‘Als je iemand pijn doet, zal dat in je volgende leven terugkomen. Je kunt je verleden als het ware reconstrueren door te kijken naar het leven dat je nu leidt.’

‘We zeggen: vergeet nooit!
Doe je niet voor als een beter persoon dan je bent, kijk naar je zonden, neem het in.’

‘Maar is er dan geen vergeving mogelijk?’

‘Je kunt er wel aan werken, net als ik middels dit kunstwerk verwerk wat ik in mijn jeugd heb gedaan. Ik vertel het verhaal en het wordt nu gehoord door vele mensen. Want dat is wat je volgens de traditie van het boeddhisme kunt doen: je verhaal naar buiten brengen waardoor je als een oprecht mens leeft met de fouten die je hebt gemaakt. Als je het verbergt, dan accepteer je niet je hele wezen, maar doe je je beter voor dan je bent. Het is geen goed verhaal, ik doodde een hert.’

Maar als je als boeddhist het beste je verhaal open kunt vertellen, heb je het dan ook aan je ouders verteld? 

‘Nee’, zegt Tobgay met een schuwe blik. ‘Nee. Maar mijn vader kwam er achter.’ 
Als oudste zoon maakte hij iedere dag het ontbijt voor zijn broertjes en zusjes. In een berg modder komt een opening voor het hout, dan vuur maken en op de top van de zandberg kon de pan met rijst gaar koken. Iedere dag weer rijst met curry.
‘We hielden het dode dier verborgen in het bos en sneden het vlees in kleine stukjes en droogden het. Een heel klein stukje vlees smokkelde ik mee en probeerde het boven het vuur voor het ontbijt te garen. Mijn vader ontdekte het stukje vlees terwijl ik ontbijt maakte, ik had nooit verwacht dat mijn ouders er achter zouden komen want ze gingen al heel vroeg werken op het land.’ 

‘En wat gebeurde er?’

‘Mijn vader is heel strikt, hij sloeg me, hij sloeg me bijna dood met een houten stok.’

‘Maar dat is toch ook iemand pijn doen: niet volgens de regels van het boeddhisme?’

‘Ja’, lacht Tobgay zacht, ‘dat is niet volgens de regels maar het dorp is geïsoleerd en iedereen is ongeletterd. Alle kinderen werden er geslagen, er zijn zo veel manieren om een kind te slaan, thuis en op school. Ik ben zo vaak afgeranseld.’

Het is even slikken dat het land Buthan dat wij in het westen romantiseren als een bijna ideaal land waar ze hun eigen tradities willen bewaren en vol respect voor de natuur leven ook een land vol mishandelde kinderen blijkt te zijn. Maar Tobgay lacht minzaam, het ligt achter hem. 

Midden in de zandsculptuur staat een stukje van een afgietsel van zijn lichaam. Het balanceert op een rond bolletje, de balans kan ieder moment kantelen. Dat is de onzekerheid van het leven. Onder het zand is de ronde vorm van een mandala nog net zichtbaar; alles wat wij mensen doen is verbonden met het grote universum. In het landschap staat een druppelvorm, ook afgeleid van oude symbolen, het representeert hoop. 

Passang Tobgay is een van de kunstenaars die te zien zullen zijn in ‘The Fortuneteller’ in de Garage Rotterdam die opent op 20 mei 2016, curatoren Hanne Hagenaars en Heske ten Cate

As zaterdag houdt Hanne Hagenaars de lezing ‘Geen wolk, hoe kunst mijn leven redde’ tijdens het Brainwashfestival in Den Haag, Passang Tobgay is een van de kunstenaars die aan bod komen. zaterdag 27 februari in  de Koninklijke Schouwburg, 17.15 – 18.00, Dames Foyer