Niets blijft onopgemerkt voor Paulien Oltheten
LOPEND-LEZENDE MENSEN EN EEN DUIF DIE DOOR EEN OPEN HEK WANDELT: NIETS BLIJFT ONOPGEMERKT VOOR PAULIEN OLTHETEN
Het alledaagse leven staat centraal in het werk van Paulien Oltheten. De kunstenares kijkt naar bewegingen die levende wezens maken en houdingen die ze aannemen, en legt die vast. Middels het vastleggen van die hele gewone momenten via film of fotografie vraagt ze zich af waarom iemand iets op juist die manier uitvoert. Waarom loopt die man zo langzaam over het trottoir? Waarom zit hij zo met zijn been opgetrokken? Hoe transformeren die schoolmeisjes hun schoolkoffertje tot een rugtas? Het werk van Oltheten bevat humor en straalt terloopsheid uit. Daardoor is het levendig, verrassend, nieuwsgierig en luchtig. Op dit moment is er nieuw werk van Paulien Oltheten te zien in Nieuw Dakota, Amsterdam. Hoe past dit nieuwe werk in de rest van haar oeuvre?
Je zou haar werkwijze kunnen vergelijken met die van een gedragsbioloog of antropoloog. Maar, Oltheten is beeldend kunstenaar. Ze hoeft dus geen bewijs te leveren voor de manieren en houdingen van de mensen die ze vastlegt. In tegendeel: ze hoeft ze alleen te tonen en dat doet ze regelmatig op een raadselachtige manier, bijvoorbeeld door dingen juist buiten het kader te laten. Ze schrijft daarover in een van haar boeken: ‘Je kan het beeldkader ook gebruiken om de kijker actief bij de beelden te betrekken, door te spelen met wat je wel en niet laat zien. De kijker kan gemakkelijk verbanden leggen. Dat is ook het leuke. Je moet niet alles letterlijk laten zien. De verbeelding is een belangrijk element’.
In haar vroege werk documenteert Oltheten de dingen die ze om zich heen ziet gebeuren op een objectieve manier. Bijvoorbeeld voor de foto’s die ze maakte voor de fotoserie Theorie van de straat in 2007. Op een van deze foto’s zijn twee vrouwen te zien die achter elkaar staan en ieder een boek lezen. Op een andere foto zijn een man en een vrouw te zien die ieder op een ander bankje zitten. Ook Oltheten is te zien: ze meet de afstand tussen de twee personen op. Het bijschrift van de foto luidt: ‘Ik houd van vaste zitplaatsen in de openbare ruimte. Mensen worden gedwongen te zitten zoals door iemand van tevoren bedacht is’.
De werkelijkheid geeft aan mij de rollen voor de personages, de attributen en de locaties voor de film die ik wil regisseren
Later gaat Oltheten situaties regelmatiger ensceneren en worden observaties verwerkt tot bevindingen. Ze laat mensen op bepaalde manieren liggen, lopen, leunen. De enscenering wordt in de video 11 Fragments of Japan (2009) bijvoorbeeld heel letterlijk aan de toeschouwer getoond. De toeschouwer hoort Oltheten vragen stellen terwijl het beeld van de video zwart is. ‘I’m an artist and I like the… You see the… Can you maybe walk and stop… Walking!…walk and stop here’. Zodra de instructies duidelijk zijn verschijnt het beeld weer en ziet de toeschouwer het resultaat van Olthetens enscenering. Daarover schrijft Oltheten: ‘De werkelijkheid geeft aan mij de rollen voor de personages, de attributen en de locaties voor de film die ik wil regisseren. De werkelijkheid geeft mij de choreografie, de scènewisselingen, de tekst en het decor van het theaterstuk dat ik wil schrijven’.
In 2013 filmde ze iemand die heel langzaam liep op een trottoir in New York en spoorde ze die persoon vervolgens op om hem te vragen de scène nog eens over te doen. In het werk A Moment of Slowing Down (2013) worden deze twee opnames onder elkaar getoond en weet de toeschouwer niet welke van de twee in scène gezet is. Dit half-ensceneren – waarbij de toeschouwer wordt overgelaten aan zijn eigen fantasie en verbeelding – is kenmerkend voor het meer recente werk van Oltheten.
Door handelingen of houdingen uit te vergroten verheft Oltheten de ‘gewone mens’ – de burger – tot maker van de cultuur. Michel de Certeau (1925-1986) schrijft over dit principe in zijn theorie in The Practice of Everyday Life (1980), een van de sleutelteksten in de studie naar het alledaagse leven binnen de filosofie. In The Practice zet De Certeau de concepten ‘strategie’ en ‘tactiek’ uiteen. De Certeau verbindt de strategie aan systemen die door instellingen met macht, de producers, opgezet worden, en de tactiek aan de gewone mensen, de consumers, die door middel van hun acties verandering aanbrengen in die systemen. Denk bijvoorbeeld aan een vooropgezet stratenplan, waarin een mens zelf de kortste routes vaststelt en zo zogenaamde olifantenpaadjes creëert. De gewone mens heeft met zijn alledaagse handelingen dus macht in de creatie van cultuur. Dat wat De Certeau beschrijft in zijn theorie – de verandering en creatie van de bestaande en bepaalde cultuur door de gewone mens – is precies wat Oltheten vastlegt in haar werk: een man die met een slakkengang over een druk trottoir loopt, mensen die achteruitlopen of een hekje voor een ander openhouden.
Een man die met een slakkengang over een druk trottoir loopt, mensen die achteruitlopen of een hekje voor een ander openhouden
In 2018 verbleef de kunstenares een halfjaar in La Défense, het financiële district net buiten Parijs. In Nieuw Dakota in Amsterdam is nu het eindresultaat van die periode te zien in de vorm van een tentoonstelling. La Défense, The Venturing Gaze gaat over systemen, patronen en profielen. Middels de tentoonstelling vraagt Oltheten zich een aantal dingen af: is het mogelijk om menselijk gedrag en beweging in de stedelijke omgeving te plannen? Wat vertellen de spullen die met ons meereizen, onze gebaren en onze dagelijkse routes over ons? De antwoorden op die vragen licht ze onder andere toe in een 42-minuten durende film aan de hand van verschillende anekdotes. We zien de beelden die ze schoot in La Défense, en op een tweede scherm is de kunstenares te zien die commentaar geeft op die beelden. Ze neemt de toeschouwer mee in haar gedachtegang en observaties. Te zien zijn honderden mensen die ’s ochtends met de roltrap uit de ondergrondse naar boven komen. Aan het einde van de dag zien we die mensen na hun werkdag terugkeren naar huis. Oltheten ziet een man die zijn koffer op een merkwaardige manier achter zijn rug vasthoudt. Mensen die al lezende een plein oversteken. Een duif die gebruik maakt van geopend hek. Of twee architecten die op dezelfde manier grote rollen papier op hun schouders dragen. Via die kleine anekdotes zijn gewone mensen te zien die met hun acties veranderingen aanbrengen in bestaande systemen.
In welke zin ben ik maker van cultuur?
Vandaag de dag heeft bijna iedereen de mogelijkheid om andere mensen en situaties in de publieke ruimte vast te leggen. En dat vastleggen gebeurt niet dikwijls. Maar het gebeurt (meestal) niet met zo’n kritische houding als Oltheten zichzelf aanmeet wanneer ze de straat op gaat met haar camera. Die kritische houding krijgt de beschouwer enerzijds mee door de commentaren die ze geeft in de video, maar anderzijds doordat ze op sommige momenten juist letterlijk een stapje terugzet. Dit doet ze omdat ze wil dat de toeschouwer op een actieve manier naar haar foto’s en video’s kijkt. Dat hij fysiek mee kan voelen met de wereld die ze vastlegt. Dan mag de toeschouwer zelf invullen wat de betekenis is van haar observaties. Die momenten zijn belangrijk, omdat ze aanzetten tot nadenken. In welke zin ben ik maker van cultuur? Hoe breng ik veranderingen aan in bestaande systemen? Ze maken de toeschouwer bewust van zijn macht in de publieke ruimte.
De tentoonstelling La Défense, The Venturing Gaze – Paulien Oltheten is nog tot en met 31 maart te zien in Nieuw Dakota.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl