Over vloeibaarheid en circulair tijdsbesef – met Nico Parlevliet naar On Water, Flow and Warped Time in de Vleeshal

De Poolse kunstenaars Ewa Ciepielewska en Agnieszka Brzeżańska zijn de bedenkers van het project Flow. Sinds 2016 drijven zij samen met door hen uitgenodigde kunstenaars, wetenschappers en ecologen in een steeds wisselende samenstelling, op een zelfgemaakt vlot de rivier de Wisła af. Deze rivier is de levensader van Polen en loopt vanaf de Karpaten tot Gdańsk. De genodigden varen minimaal een week of langer mee. De bedoeling is om een ander tijdsgevoel te ervaren en na te denken over levenswijzen die haaks staan op het kapitalisme, dat gestoeld is op productie, tijdmanagement en uitbuiting.
Nico ziet direct een verband met het VOC-verleden van Middelburg en ook de overeenkomst tussen geldstromen en het stromen van de rivier. De rivier is altijd door mensen gebruikt voor het transport van goederen en heeft in die zin alles te maken met economie. Ze stroomt naar zee, daar waar het kapitalisme ontstond. De zee is van niemand, daar gelden geen wetten, de zee is een vrijplaats waar van oudsher door iedereen werd geroofd en geplunderd.

De Vleeshal in Middelburg is sinds de jaren zeventig een centrum voor hedendaagse kunst en heeft sinds 2015 een nomadisch programma. Ze geeft kunstenaars opdracht nieuw werk te maken, niet alleen voor de gotische hal, maar ook voor onverwachte locaties zoals bijvoorbeeld nu in het klapkot (praathuisje) in Yerseke. Nico zegt dat kunst en leven heel dicht bij elkaar staan. Loop je over straat en kijk je door een raam naar binnen, dan kijk je een andere wereld in en dat op zich is al kunst.
Sinds 2022 heeft Vleeshal ook een internationaal nomadisch programma: voor 2022-2023 waren de externe curatoren Nomaduma Rosa Masilela -Berlijn en Thiago de Paula Souza – Brazilië aangesteld. Zij hebben het kunstenaarsduo HUNITI GOLDOX (Areej Huniti & Eliza Goldox) uitgenodigd om als artist in residence een tijdje in Polen mee te varen. Een selectie van het werk van dit duo en van de beide initiatiefnemers werden in de Vleeshal samengebracht door Roeliena Aukema en Adriënne van der Werf, assistent-curatoren van Vleeshal.

We lopen achterom, onder een poort door waarboven een groot zandstenen reliëf met de afbeelding van een schip op woeste baren waar enkele mannen met het zeil bezig zijn.
Op de binnenplaats ligt een replica van het vlot met een zeil waarop in krullerig vervloeiend schrift het woord Flow staat. De aan weerszijden aan een lijn hangende morsevlaggen vormen de tekst On Water, Flow and Warped Time. Circulaire tijd als tegenhanger van het lineaire vooruitgangsgeloof. Als we de Vleeshal via een zijingang binnenkomen staan we meteen oog in oog met de installatie van HUNITI GOLDOX, een waterklok. Nico vindt het op een laboratoriumopstelling lijken. Hij ziet direct een link met zijn waterpodcast, die immers ook is opgebouwd uit 24 tijdseenheden van een uur. Het geluid van op water vallende druppels maakt het spannend alsof de druppels uit vochtige wanden in een grot lekken. Het grote ondersteboven hangende glazen vat, de trechter, de vele slangetjes en buisjes en de schaal in het zand – alles is transparant en laat zien dat water geen eigen vorm heeft en van zichzelf grenzeloos is. Water voegt zich naar zijn omgeving, de cilinder vormt een zuil water, de ronde fles een halve bol. Op de video, schuin achter deze alchemistische tijdklok zien we beelden van een opgedroogde rivierbedding met rotsige oevers die door het water geërodeerd zijn, de wanden vol gangen en gaten. Hoe de waterkant ondermijnd wordt door haar voortdurend geschuur en gezuig. Dan weer is er op de video tegelijkertijd een stukje onderwater en bovenwater te zien, de lichte bewegelijke reflecties tegenover de statische donkere bomen.
Ewa en Agnieszka willen met hun project Flow actievoeren om rechten te krijgen voor de rivier Wisła zoals ook de Ganges een rechtspersoon geworden is. In de Wisła zijn veel zandbanken, maar ook begroeide eilandjes, die door sedimentafzetting van de rivier zijn ontstaan. Jarenlang hebben daar mensen gewoond, die weg getrokken zijn toen er dammen in de rivier gebouwd werden. Nu zijn het ecologische lustoorden met een enorme gevarieerde flora en fauna en is het inmiddels natura 2000 gebied.
Op de video van HUNITI GOLDOX wordt er over de shots van het landschap dagboekteksten geprojecteerd. Ik kan de tekst jammer genoeg niet lezen, omdat het Engels meer tijd van me vraagt en er telkens als het ware druppels op de tekst vallen waardoor de letters daar vervloeien en uiteenspatten, dat op zich een héél mooi beeld is. In een ronde lijn opgestelde bladen van glimmend aluminium laten een gefossiliseerde rivierbodem zien van zand en vegetatie, dwars door de schittering van het water heen. We zien duidelijk de lijntjes waarmee de 3d print is opgebouwd, maar dat stoort ons niet. De arcering lijkt ontstaan te zijn door het stromende water zelf.

Als we richting de eigenlijke ingang lopen, ontdekken we in elke nis een urn (Agnieszka Brzeżańska) waarvan de deksel vreemde uitstulpingen heeft. Op elk uitsteeksel staat een sterk vereenvoudigd gezichtje getekend van twee oogstipjes en een streepje mond, ‘the ancestors’. Soms lijken het bloemen die uit de deksels groeien, maar Nico ziet toch duidelijk het opspattende water en ontdekt op een vaas een spiraal, die zowel naar draaikolken in het water als naar het wervelen van de tijd kan verwijzen. Bijna alle nissen aan weerskanten van de ruimte zijn gevuld met groepjes kleine keramische vormen. Het is alsof de handen van Agnieszka water geworden zijn en de weke klei zo gestreeld hebben dat de amorfe vormen aan tegenvormen van de geërodeerde wanden uit de video van HUNITI GOLDOX doen denken, vormgegeven holtes, de beweging van dat wat zelf geen vorm heeft. Naast de vele keramiek toont zij ook textiel, een met waterstromen geborduurd vaandel en twee grote geweven wandkleden met onderwatertaferelen in oranje en violette pasteltinten vol zigzaggende stroombewegingen. Je weet niet meer wat onder of boven is. Zoals in de keramiek door de gezichtjes naar de mens verwezen wordt, gaan hier de waterstromen over in fragmenten van menselijke ledenmaten, een golf eindigt in een handje, een andere krijgt een been. Voor mij ziet het eruit als waden. Nico associeert het meer met in-het-water-zijn. Ondergedompeld ben je in een soort staat van bewusteloosheid en ga je op in een groter geheel, voorgoed of tijdelijk. Zo lijkt slapen op verdrinken.
‘Maar als je waadt, heb je toch nog steeds grond onder je voeten’, breng ik daar tegenin. ‘Ja, het is een vreemde gewaarwording als je stil staat in stromend water. Jij staat stil, er gebeurt verder niks en toch verandert het voortdurend. Als je een blaadje in de rivier gooit zie je dat hij wegdrijft, maar als jezelf in de rivier staat is dat iets heel anders’. Zijn opmerking brengt me terug naar hoe ik als kind op de vloedlijn stond en me nauwelijks staande kon houden wanneer de zee het zand onder mijn voeten weg slurpte en ik het gevoel kreeg zelf razendsnel achteruit te glijden. Dat is net zoiets als in een stilstaande trein zitten en denken dat je wegrijdt omdat de trein naast je vertrekt.
Als we een slag draaien overzien we de hele hal met vlak voor ons een hut van wilgentenen van Ewa Ciepielewska. De vorm is naar boven toe zo afgerond, dat het in het gewelf lijkt te passen. Als we erin kruipen en een koptelefoon opzetten horen we het geluid van watervogels. ‘Niets heerlijker dan in de Biesbosch op je bootje wakker worden, omringd door deze geluiden’. Niet voor niets hoor je in de podcast van Nico regelmatig het geplons, gepiep, gespartel, gefluit en gestamel van water en vogels. Tijdens de vaartocht met het vlot slapen de opvarenden op de oever in tentjes en zelfgemaakte hutten zoals deze. Dan worden er brandnetelsoepjes gekookt. In het scheepsjournaal dat bij de tentoonstelling verkrijgbaar is, staat een prachtig verhaal over een twee meter lange minstens twintig jaar oude meerval, die ze van een visser krijgen en waar ze met hun veertienen drie dagen van eten. Op de balie ligt een fotoalbum met het verslag van de reis, die er niet altijd aangenaam aan toe gaat. Dagenlang aanhoudende regen, schuilen onder plastic. Maar is dat niet net als bij een pelgrimsreis? Hoe groter de ontberingen, hoe groter de euforie van verbinding met alles dat leeft.

Nico ervaart op het water vaak een gevoel van vrijheid. Water brengt alles samen, als je vaart ligt niets vast. Iedere ochtend kijk je naar een ander landschap. Ja, het schip of vlot is weliswaar een verplaatsbaar thuis, maar je bent toch gebonden aan het water. Wat het spoor voor de trein is, zo is de rivier de rails voor het schip. Achterin de Vleeshal hangt een gigantisch vissersnet, dat Ewa van een visser kreeg, waarin je jezelf als in een hangmat kunt wiegen terwijl de geuren van etherische olie, die uit een weer zo’n amorf door Agnieszka gemaakt keramisch portret komt, je tot een diepe ontspanning brengt. Jezelf overgeven aan een vorm van waterbewustzijn.
Nico merkt op dat veel astronauten vanaf afstand de aarde als kwetsbaar ervaarden en milieubewuster terugkwamen dan dat ze op weg gingen. Zo zal een drijvend gastatelier ook iets met je doen. Alsmaar door water omgeven zijn zal je denken veranderen. Water verdunt de dingen, harmoniseert. Water laat lichte dingen drijven en gewichtige zaken zinken. Water kan dorst lessen, verlangens stillen. Water dwingt tot overgave. Water leeft, is ongrijpbaar, letterlijk niet vast te pakken. Water waaiert uit, vertraagt, doet haren anders wapperen dan de wind, brengt alles in beweging. Als je zwemt bepaalt de gewichtsloosheid het genotsgevoel, maar ook het grenzeloos zijn, opgenomen worden in het grote geheel.