Over moeders en haar geesten – in gesprek met Iman Mersal

Die titel bleek afkomstig uit het werk van de Egyptische feminist en dichter Iman Mersal, waarin zij onderzoekt hoe het moederschap zowel pijn als schoonheid, geweld, rouw en leven in zich dragen. Ze betoogt in de betreffende zin dat we het oude moeten vernietigen zodat het nieuwe geboren kan worden. Het was de titel van de biennale die het hoogtepunt vormde. Mijn zoektocht naar haar werk stuitte op heel veel Arabische poëzie die ik met geautomatiseerde vertalingen ontdeed van hun ziel totdat ik haar in 2019 verschenen bundel How to Mend: On Motherhood and Its Ghosts vond, waaraan de titel van de biënnale is ontleend. In de bundel schrijft Mersal aan de hand van haar eigen dagboeken, literatuurbeschouwingen en cultuurkritiek een snoeiharde analyse over het moederschap, de dood en de geesten uit het verleden. Ik neem contact op met Mersal, een van de meest bejubelde hedendaagse schrijvers in de Arabische wereld en professor Arabische literatuurwetenschap in Alberta, Canada, om haar te bedanken voor haar woorden.

“You are not going to defeat me,” I say
“I won’t be an egg which you would crack
in a hurry for the world,
a footbridge that you would take on the way to your life.
I will defend myself.”

Dit gedicht van de Poolse schrijver Anna Swir (1909–1984) is de openingspassage van Mersal’s bundel. In bovenstaande passage spreekt Swir over haar pasgeboren dochter, al publiceerde ze het gedicht pas dertig jaar na de geboorte van haar dochter. Mersal vraagt zich af: “Had Swir al die jaren nodig om een zekere woede jegens haar pasgeboren kind te koesteren, een woede die zij oprakelt of opnieuw ontwikkelt in dit gedicht, getiteld Moederschap, waarin de komst van de pasgeborene het leven en het bestaan van de moeder bedreigt?” Aan de hand van verschillende fragmenten uit de bundel* ga ik met Mersal in gesprek over haar werk en de noodzaak van een ander narratief rondom moederschap. “Ik weiger het ei te zijn dat de pasgeborene zou breken op weg naar het leven” zo vertelt ze me in ons telefoongesprek, refererend aan het werk van Swir.

Het idee van een strijd tussen de moeder en haar pasgeboren kind valt buiten het Grote Verhaal van de menselijke ervaring, waarin het moederschap wordt gezien als een praktijk van geven, van wederzijdse identificatie tussen twee zelven, van liefde die tegelijk onbegrensd en onvoorwaardelijk is.

Offer
Een paar weken na ons eerste contact spreken Mersal en ik elkaar via Zoom, ik zit thuis achter mijn laptop met een zieke peuter op schoot en zij zit in haar tuin- en schrijfhuis in Canada. Terwijl Mersal de een na de andere sigaret opsteekt en uitblaast in de lens voeren we een gesprek aan de hand van een aantal fragmenten uit haar bundel How to Mend: On Motherhood and Its Ghosts.

When you give birth, remember that you are not an egg. Swir herself knows this. You may feel for days or hours that you are at the mercy of a “womb” surrounded with other organs, but it is surrounded as well with an existence and a history prior to pregnancy. It is true that the instant of giving birth will split you into two halves.

“Het idee van een strijd tussen de moeder en haar pasgeboren kind valt buiten het Grote Verhaal van de menselijke ervaring, waarin het moederschap wordt gezien als een praktijk van geven, van wederzijdse identificatie tussen twee zelven, van liefde die tegelijk onbegrensd en onvoorwaardelijk is. Het is alsof Swirs gedicht ons twee moederschappen laat zien: een mainstream moederschap – gevormd door religieuze retoriek, filosofie, ethiek en sociale normen – waarin het moederschap wordt gezien als een menselijk instinct dat van nature immuun is voor conflict en angst. En een marginaal moederschap, waarvan narratieve fragmenten te vinden zijn in bepaalde medische boeken, in de literatuur en in verhalen over huiselijk geweld, waarin onsamenhangende stemmen proberen de angst en het conflict en de angst van het moederschap uit te drukken als geestesziekte of als misdaad. Waar het mij om gaat is niet hoe specifieke kenmerken van het moederschap onderdeel zijn geworden van het dominante verhaal en de identiteit van de vrouw, maar vooral hoe we aandacht kunnen geven aan datgene wat zich buiten dit dominante narratief afspeelt.”

Onze correspondentie voorafgaand aan dit gesprek wordt al snel een dialoog. Mersal blijft benadrukken dat ze liever een uitwisseling van ideeën aangaat, dan een interview (“ik ben niet geïnteresseerd in interviews eigenlijk”). Maar hoe meer ik ter voorbereiding lees, hoe meer ons op hand zijnde gesprek aanvoelt als een valse start. De bundel van Mersal is zo ongelofelijk persoonlijk en intiem. Alsof ze haar huid binnenstebuiten draait en de lezer vraagt haar voorzichtig aan te raken. De poëzie, en kritische observaties, afgewisseld met passages uit haar dagboeken over de dood van haar moeder, de doodswens van haar zoon, haar zoektocht naar een thuis. Ik stuur haar daarom het essay dat ik eerder schreef voor Mister Motley over mijn eigen ervaringen, verliezen en ideeën over het ouderschap. Mersal heeft het essay gelezen en ze vond het goed zegt ze. “Ik heb alle schrijvers en kunstenaars die je noemt opgezocht omdat ik niet iedereen ken. Ik denk dat dit soort uitwisselingen de daadwerkelijke verrijking zijn in gesprekken over ouderschap. Maar wat me opviel is dat het zo’n westers landschap is waar je over schrijft, dat je referenties zo westers zijn. Mag ik, als Egyptische schrijver, dromen over het feit dat er ooit iemand een dialoog met mijn werk aan zal gaan? Ik wil een gesprek hebben over de inhoud, over de discontinuïteit van cultuur en kennis. Het is dus geen aanval op jou, maar op het gebrek aan toegang tot andere leefwerelden.” Ik ben het volledig eens met Mersal en vertel haar dat mijn gesprekken met schrijvers en kunstenaars ook daarvandaan komen: de behoefte om mijn eigen web van referenties te vergroten.

 

Die Mütter – Käthe Kollwitz (1922-1923)

De generationele verhalen, tradities en referenties verdwijnen en daarmee wordt de eenzaamheid van de jonge ouder vergroot, gelooft Mersal.

Getuigenissen
It appears that thinking about motherhood calls for looking in two different directions at once: toward the past, when you were daughter to a mother, and toward the future, when you became mother to a child.

Mersal betoogt dat we tradities en referenties nodig hebben om met verlies en trauma om te kunnen gaan omdat ze een vangnet van gewoonte en geschiedenis vormen. Het zijn de verhalen die laten zien dat je groter bent dan jouw individuele ervaring, dan je verdriet, je zorgen en je angsten – dat ze niet uniek zijn. “Waar ik tijdens het schrijven achterkwam is dat Egypte een lange geschiedenis kent van orale tradities, van verhalen die werden overgedragen van de ene op de andere generatie.” Die bieden troost benadrukt Mersal: “Je hoeft dus niet zelf een moeder te hebben om deel uit te maken van het verhaal. Het sociale netwerk van ouderen, buren, verre familieleden: iedereen zorgt voor de zwangere vrouw en helpt mee met de bevalling en de postpartumperiode. Tot de jaren zeventig speelde dit een grote en belangrijke rol, maar met modernisering en mobiliteit verdween een groot deel van deze traditie. Ook de orale traditie, recepten, verhalen, getuigenissen verdwijnen en worden vervangen door een medisch discours. Daarin worden de verhalen van moeders en grootmoeders vervangen door een medische waarheid.”

De generationele verhalen, tradities en referenties verdwijnen en daarmee wordt de eenzaamheid van de jonge ouder vergroot, gelooft Mersal en ik vertel haar over mijn eigen ervaring. De dag na de geboorte van mijn dochter kwamen de beste vrienden en buren van mijn ouders uit de Achterhoek op bezoek. Volgens goed Oost-Nederlands gebruik kwamen de noabers met een enorme een kroamschudderswegge van minstens een meter, op kraambezoek. Daar zat ik dan, high van de adrenaline en medicatie met een piepend muisje in mijn armen, pijnlijke borsten en pijnlijk alles en een enorm stuk krentenbrood. Volgens traditie zaten de mannen aan de jenever en de vrouwen praten fluisterend over de verschrikkingen van de geboorte en wisselen tips uit om de borstvoeding op gang te brengen. Het idee achter het meterslange krentenbrood is dat de moeder en haar hele gezin in de kraamperiode van het brood kunnen eten. Zolang het krentenboord er is, dikbesmeerd met boter, suiker en kaas voor de jonge moeder die honderden calorieën extra moet eten per dag, hoeft de moeder niet op te staan om voor haar gezin te koken. De kraamperiode duurt zo lang als het brood reikt.

De kroamschudderswegge

De aanwezigheid van de traditie maakte de afwezigheid van mijn eigen moeder minder pregnant (letterlijk). De geruststelling van de gewoonte, van een geschiedenis van meters brood, maakte mijn individuele ervaring tot een anekdote als zovele. Rouwen is niets anders dan een verzameling tradities die sprankjes houvast bieden in het emotiemoeras. Mersal schrijft uitgebreid over de dood van haar moeder in het kraambed, tijdens de geboorte van haar broertje. Ze is zelf als klein meisje bij de geboorte, en de dood, aanwezig en deze ervaring tekent de rest van haar leven en werk. Ik vraag haar of ze zich tijdens de geboortes van haar eigen kinderen gesteund voelde door de tradities, de verhalen en geesten uit het verleden. “Absoluut! De geboorte is geweld, een shock, opeens is er een nieuw wezen in je leven dat uit jou komt. Het is met niets anders te vergelijken, dus hoe kunnen we dit articuleren en in woorden vatten? Ik heb me lang, en nog steeds, afgevraagd: wie ben ik nu, nu ik twee ben? Er bestaat geen lange historische traditie en ervaring in het articuleren en delen van deze ervaring. Vrouwen die geen schrijvers zijn hebben deze gevoelens ook en kunnen het nog moeilijker in woorden vatten.”

Woede
If you had hoped that the feminism of the 20th century would be attentive to your experience, perhaps you will be frustrated. Most feminist theory fights for women’s rights and for equality in the workplace, before the law, and in the public sphere, and to do this it has to generalize the idea of the woman in order to demonstrate the objectivity of women as a group, as a force in society, and as peers among men.

Een paar dagen na ons gesprek vertrekt Mersal naar Frankrijk voor een residency om te werken aan een nieuw boek en even weg te kunnen zijn van het leven van alledag. “Ik wil schrijven over mijn eigen strijd en egoïsme, omdat ik me wilde verzoenen met mijn gevoelens. Dat is schrijven voor mij. Als het geen noodzaak heeft, schrijf ik niet. Ik schrijf niet over dingen die ik interessant vind, dat is onbelangrijk. Ik schrijf alleen als het onderwerp me in de ogen kijkt en ik weg wil kijken. Dan ga ik zitten en schrijven en maakt het alles om me heen kapot. Mijn leven, mijn lesgeven, mijn familie. Dat kan niet als je een onderwerp interessant of aantrekkelijk vindt, dat maakt je werk ongeloofwaardig.” Mersal benoemt haar worstelingen met deze vragen binnen het feminisme. “Wat ik lastig vind is dat er binnen het feminisme niet of nauwelijks wordt gesproken over het moederschap als een individuele ervaring, omdat een succesvolle feminist behoort te praten tegen een groot publiek. Maar waar we niet over praten in de literatuur is de wijsheid van de individuele ervaring, omdat het idee bestaat dat die minder waardevol zou zijn. In mijn werk heb ik ontzettend veel feministische schrijvers gelezen en gedoceerd, maar waarom komt de rol van het moederschap als een persoonlijke, traumatische en individuele ervaring niet aan bod? Omdat het in staat is om het construct van vrouwelijke identiteit te bevragen en te veranderen en opnieuw te creëren. Dat is uniek!”

Ik heb heel bewust geen bekende westerse schrijfsters in het boek opgenomen.

Vertaling
What interests me about Saniya Saleh’s voice is not just its individuality but its wasted potential, those mysterious zones which she—despite being an Arab woman writer active in the ‘60s and despite the prophet-crowded space of that historical moment—could have opened up and did not.

Mersal schrijft in de bundel over verschillende perspectieven van het moederschap, vanuit haar eigen twee werelden: vanuit Egypte en Canada. Aan de hand van het werk van twee briljante en ondergewaardeerde dichters, de Syrische Saniya Saleh (1935-1995) en de Poolse Anna Swir laat ze de Westerse en Arabische literatuur met elkaar een gesprek voeren. “De stem van Saleh bereikte me niet toen ik er het meest behoefte aan had, toen ik geen enkele vrouwelijke Arabische dichter kenden bij wie ik me thuis kon voelen. Misschien daarom voel ik me meer verwant met Swir en haar werk, het ei dat niet gebroken mag en kan worden. Kijk, ik heb heel bewust geen bekende westerse schrijfsters in het boek opgenomen. Ik ben me bewust dat Virginia Woolf belangrijke dingen heeft gezegd over het moederschap, maar dat kennen we allemaal wel. Ik haat het als alleen makkelijk te begrijpen, gecanoniseerde teksten onderdeel mogen uitmaken van het gesprek. Zodat iedereen het kan begrijpen en mee kan doen. Vooral omdat de gedichten van Anna Swir veel meer impact hebben, ze is een moeder die op zoek is naar een intellectuele dialoog. Net als ik. Net als jij.”