Op de Groningse gasbel – over kunst in het aardbevingsgebied

Tegenover de gesloten gaswinningslocatie in Siddeburen op het zogeheten Kultuureiland, zijn drie kunstwerken te zien die huidige betekenis van het gas voor de omgeving onder de loep nemen. De werken komen voort uit een residentieproject van Het Resort dat Greenfields / Subsurface heet. Een titel waarin het mooie groen van de omgeving samenkomt met alles dat – zowel letterlijk als figuurlijk – speelt onder de oppervlakte: gas, bevingen en politieke taalspelletjes.

Het Kultuureiland is een warme plek: uitzicht op water, op het terrein mooie handgetimmerde details, een buitenbar (die helaas dicht is) en veel groen. Het is een scherp contrast met de parkeerplaats even verderop waar mij de gloednieuwe vakantievilla’s opvielen. Alsof ze net uit de verpakking waren gehaald. Ondanks de luxe hadden ze iets mistroostigs. Misschien door de exacte herhaling van elk huis. ‘Op dat vakantiepark zijn nu tijdelijke woonruimtes vrijgemaakt voor mensen met aardbevingsschade’, legt Jorien Ketelaar uit. Jorien is een van de producenten van Het Resort. Met haar verken ik de kunstwerken en de bijzondere locatie. ‘Normaal komen bij Het Resort de onderwerpen op locatie tot stand, nu hebben we de locatie bij het onderwerp gezocht.’ Vlakbij vind je de grote wirwar aan buizen van het boorplatform van de NAM. De kunstenaars verbleven een maand in het door de aardbevingen zwaar getroffen Slochteren, hier tien kilometer vandaan. 

De kunstwerken staan opgesteld langs een lang pad, dat maakt dat het bezoek automatisch een wandeling is ‘met tijd om over elk werk na te denken’, legt Jorien uit. ‘Dit is bijna noodzakelijk omdat de werken zo verschillend zijn.’ Er is een performance door Noa-Marthe Prins, een geluidsinstallatie in een caravan van Alec Mateo en een associatief essay door Artun Alaska Arasli. Deze variatie toont de werkwijze van Het Resort. ‘We selecteren kunstenaars die heel verschillend te werk gaan.’ Op deze manier wil Het Resort een gelaagd verhaal over de plek kunnen vertellen. Bij deze editie is ook speciaal gezocht naar kunstenaars die met het medium taal werken, om het narratief over gaswinning kritisch te belichten.

De performance GAS / LIGHT van Noa-Marthe Prins is enkel bij de opening en afsluiting van Greenfields / Subsurface te zien. De objecten die het decor van de performance vormen, blijven tussentijds liggen als hedendaagse sculpturen. Ik tref een grote doorzichtige plaat aan met de woorden GAS en LIGHT erop, met ervoor grote metalen vaten en plastic grasmatten. Ze zijn opgerold en doen daardoor denken aan hooibalen op het land, maar ze zijn het tegenovergestelde daarvan – geen geur, geen natuurlijk verval. De titel roept direct het woord gaslighting op: een vorm van manipulatie, waarbij iemands ervaringen verdraaid of ontkend worden. Slachtoffers van stelselmatige gaslighting vertrouwen in steeds mindere mate op hun eigen waarnemingen, omdat ze die laten bepalen door de ander, de gaslighter.

Is er bij slachtoffers van aardbevingen sprake van gaslighting? Ik leg de vraag voor aan Jorien. ‘Er wordt gedaan alsof een groot probleem, dat van aardbevingen, een probleem van individuen is’, stelt Jorien. ‘Moet je maar niet op gas blijven koken.’ Tijdens de residenties waren er wekelijks diners met experts uit het gebied. We wilden alle kanten belichten, dus er kwam ook iemand van de NAM.’ Die benadrukte vooral de verantwoordelijkheid van de consument. Dat komt terug in de performance van Prins. ‘Ze draagt een dierenvel dat verwijst naar een reclame uit de jaren 70, waarin een man en een vrouw als holbewoners in een grot leven. En dan is daar ineens de oplossing tegen de kou: het gas. De weg naar de moderniteit. Zo’n reclame suggereert dat je zelf kon kiezen voor of tegen het gas.’ Maar mensen hadden die keuze vaak niet. Veel huizen werden standaard op het gasnetwerk aangesloten. Gaslighting in deze context is dus het stelselmatig ontkennen hiervan, en doen alsof men daadwerkelijk een keus had.

In een caravan met op de vloer weer nepgras luister ik naar het werk van Alec Mateo. Hij liet kunstmatige intelligentie seismische gegevens van aardbevingen omzetten in moderne pianoklanken. Deze worden afgewisseld door een bewerkte versie van Jij was de zee – een nummer van de Groningse liedjesschrijver Ede Staal. Jij was de zee die mij de golven bracht, jij was de branding. Jij was m’n leven. Het gas als verloren geliefde. Ook in de caravan: een televisie met beelden van land en water. Trillingen van de aarde vervlochten met de deining van de zee. Kunnen hier gedupeerden heling vinden?

Op pad naar het volgende kunstwerk, tref ik een voorbijganger. Zwaarbepakt. Het is de enige bezoeker die ik in de ruim twee uur dat ik er ben tegenkom. ‘Mag ik je wat vragen?’, probeer ik snel, voor hij weer weg is. ‘Natuurlijk’. Het is small talk. Ja, hij heeft de aardbevingen meegemaakt. ‘Mijn hele huis trilde’. Hij komt hier vaker, om te vissen. Hij heeft ook een tentje bij zich. Met de kunst heeft hij niet zo veel op, maar hij vindt het prima: ‘Zij zijn lekker met hun kunst bezig en ik ben lekker aan het vissen.’

Greenfields / Subsurface is het eerste project van Het Resort buiten de stad Groningen. ‘Het is rustgevend om hier te zijn,’ vertelt Jorien. ‘Alles kan hier. Er is altijd wel iemand die iemand kent. Er wordt in mogelijkheden gedacht. De organisatoren van het Kultuureiland zorgen ervoor dat dit echt een vrije ruimte is.’ Kultuureiland wordt dan ook geschreven met een ‘K’, voortbouwend op de vrije grammatica van de jaren 70. De omgeving heeft Jorien verrast: ‘Elk weekend wordt er weer iets georganiseerd.’ 

Tegelijkertijd is het logistiek een uitdaging. ‘Je bent constant aan het heen en weer rijden. Techniek buiten is ingewikkeld. De kunstenaars waren ook niet gewend om buiten te werken.’ Ik denk het op te merken aan de caravan: waarom niet een raam dat bezoekers uitzicht biedt op het meertje, in plaats van kijken naar een scherm met beelden van de zee?

Ik vraag haar hoe omwonenden naar de kunstwerken kijken. ‘Het publiek is veel rustiger dan in de stad, er is meer geduld. Soms loopt er iemand langs met een hond en dan weet je niet of die ook met een schuin oog naar de kunst kijkt. Je voelt je hier misschien minder opgelaten dan in een galerie.’ Ze vervolgt: ‘De mensen die we hebben gesproken zijn erg blij dat er steeds nieuwe aandacht uitgaat naar de gaswinningsproblematiek. Eén vrouw zei wel dat ze het jammer vond dat de performance in het Engels was. Maar,’ stelt ze, ‘het is voor ons ook belangrijk om niet alleen in de omgeving te blijven, maar ook mensen hierheen te halen, zodat een bredere groep betrokken raakt bij de lokale problematiek.’

Het Resort heeft bewust voor niet-lokale, zelfs internationale kunstenaars gekozen ‘omdat de letterlijke afstand tot dit emotionele en gevoelige dossier ruimte schept.’ Het is boeiend om een buitenstaandersperspectief op de situatie te tonen die de eeuwig herhaalde spanningen tussen ‘Den Haag’ en ‘Groningen’ overstijgt. Ook het idee om outsiders als publiek hier naartoe te trekken is interessant. Kijk maar eens met eigen ogen wat hier van de aardbevingen te zien is. En dat is met het blote oog, verassend weinig. Alleen dat gegeven zet al aan tot denken. 

Maar is de toevallige voorbijganger met hond, wiens complexe realiteit deels naar voren komt in het werk, ook meegenomen als beoogd publiek? Deze vraag bekruipt me vooral bij het essay van Artun Alaska Arasli. Het knoopt associaties over gaswinning, trekvogels, land art en de anticonceptiepil aan elkaar. Gas uit de grond boren en een vruchtbaarheidscyclus doorbreken, allebei een vorm van invasie, is de redenatie. En alsof dat nog niet complex genoeg is, is het ook nog eens te lezen in kleine lettertjes op drie panelen, blauw op blauw geprint. Ervoor ligt aan elkaar gelast agrarisch gereedschap. Hier is gelukkig wel aan een Nederlandse vertaling gedacht. Arasli schrijft niet alleen als buitenstaander over Groningen, maar ook over Nederland. Uit de beschrijvingen van het gepolderde land en de Nederlandse Waterschappen spreekt verbazing en interesse. Door de verbanden die hij lokaal en globaal trekt slaagt het werk er in elk geval in het gaswinningsverhaal op een nieuwe manier in te bedden.

Maar wat zou de visser ervan vinden? Zou hij überhaupt de panelen met tekst herkennen als kunst? Zou hij weten waar het gereedschap voor dient? En zouden we in dat geval samen op nieuwe inzichten kunnen komen, door de kennis over het gereedschap aan de tekst te koppelen? Terwijl ik terugloop door het hoge gras, denk ik daarover na. Ik neem de visser in gedachten ook mee naar het werk van Mateo, dat door de muziek van Ede Staal misschien juist wel op de belevingswereld van het lokale publiek aansluit. Of zou die keuze de visser te cliché zijn? Grote kans. Maar het meest nieuwsgierig ben ik naar hoe het is, voor iemand die zelf zijn huis meerdere keren voelde trillen, om pianoklanken op die aardbevingsfrequenties te horen.

———

Greenfields / Subsurface is nog tot en met 7 oktober te zien. Tijdens de finissage op 7 oktober  zal Nog-Marthe Prins de performance GAS / LIGHT nogmaals opvoeren.