‘Ook voor rust moet je kunnen experimenteren’ – met Jori Galama naar Let’s be honest: we all need rest in OSCAM

Ik vroeg Jori mee naar deze tentoonstelling omdat ik wist dat hen kampt met slaapproblemen. Jori Galama is filmmaker en schrijver en werkt altijd aan allerlei projecten tegelijkertijd. De afgelopen jaren werkt hen met Natalia Śliwowska aan een documentaire over politiecorruptie, familietrauma en geesten in Polen. En aan een documentaire over de sociaal-ecologische effecten van leliebollenteelt in Drenthe. Terugkerende elementen in diens werk zijn geweld, lichamelijkheid en intimiteit bekeken vanuit een queer ecologisch standpunt. Sinds een half jaar woont hen in Brussel. We ontmoeten elkaar bij station Bijlmer. Jori’s telefoon is net gestolen en hen heeft een grote koffer bij zich, want hen komt direct met de trein vanuit Brussel.

Jori: “Zo zonder telefoon geeft ook wel rust, ik kan nu niet voortdurend instagram en whatsapp checken.” Hen is opmerkelijk kalm onder alle logistieke problemen die het verlies van een telefoon met zich meebrengt. We lopen door de Amsterdamse Poort naar OSCAM op het Bijlmerplein dat midden in het winkelcentrum ligt.
OSCAM, Open Space Contemporary Museum, werd opgericht in 2017 als pop-up museum in een winkelpand met het idee kunst toegankelijk te presenteren met ruimte voor jonge makers en curatoren. De huidige tentoonstelling ‘Let’s be honest: we all need rest,’ werd samengesteld door Lee Stuart, die werkt binnen de internationale muziek en modewereld en de laatste jaren ook steeds meer richting kunst.
De insteek is als volgt: “De tentoonstelling bevraagt het vastgeroeste systeem van kapitalisme en introduceert ruimte voor verschillende perspectieven op het concept van rust. Door middel van persoonlijke tools en inzichten wordt de bezoeker uitgenodigd om rust te vinden in het midden van alle ruis.” Het is een grote, rustige ruimte met achterin een koffiebar.

Ik vraag wat hen zelf verstaat onder rust. Jori: “Bij de omschrijving van de tentoonstelling moest ik meteen denken aan The Nap Ministry/ Rest is Resistance, een project van kunstenares Tricia Hersey, dat zich onder andere inzet voor Black Liberation en de noodzaak van herstelbetalingen, waardoor ikzelf meer ben gaan nadenken over verschillende soorten rust. Er is natuurlijk fysieke rust die we nodig hebben na lichamelijke inspanningen, maar we hebben ook emotionele en spirituele rust nodig. De laatste jaren heb ik samenkomsten bijgewoond van de Radical Faeries. De Radical Faeries zijn een los netwerk van queer mensen die op zoek zijn naar een ecologisch geaard spiritualisme. De beweging begon ooit in de jaren ’60 in Californië met voornamelijk witte cis-gaymannen die niet meer welkom waren in hun kerken en eigen new age-achtige gemeenschappen stichtten. De beweging heeft zich verspreid door de VS en Europa, is gender-inclusiever geworden en verhoudt zich ook steeds meer tot andere sociale strijden. Sommige rituelen van de Radical Faeries zijn bijvoorbeeld geënt op Inheems Amerikaanse gebruiken en werden in het verleden niet altijd met genoeg respect behandeld. Ik heb inmiddels aan drie van deze gatherings deelgenomen. Eén daarvan was bijvoorbeeld ‘Radical Rest’, die zich richt op FLINTA-personen en prioriteit geeft aan BIPoC en trans femme faeries.
Ook al zijn de bijeenkomsten een gelegenheid om tot rust te komen, je bent een groot deel van de tijd bezig met organiseren. Met weinig elektriciteit en zonder stromend water is koken, schoonmaken en douchen een gemeenschappelijke inspanning. Maar ik merk daar wat voor innerlijke rust een gemeenschap met gelijksoortigen kan creëren. In het dagelijks leven is er toch vaak de sluimerende spanning van het anders-zijn, wanneer juist de meerderheid om je heen queer en trans* is valt die spanning weg.
Er ligt voor de faeries nog wel een taak ligt om dit ook wat betreft etnische en culturele achtergronden verder te laten groeien. Alle mensen in deze bijeenkomsten hebben verbluffende talenten en mentale gereedschappen om elkaar te helpen en onderwijzen. Met paganistische rituelen, tarotleggingen, kennis van het planten- en dierenrijk, maar ook het onderzoeken van alternatieve seksuele praktijken, wordt gezocht naar emotionele en spirituele rust. Er was bijvoorbeeld een transman die jarenlang in de Himalaya had geleefd en in een wolf kon veranderen. Dat bedoel ik vrij letterlijk. Hij had die dieren van zo nabij meegemaakt dat ze in zijn lichaam leken te zijn gekropen. Het is tegelijkertijd energie-gevend en vermoeiend om op zo’n manier gemeenschappelijk te leven.
Wat betreft de praktische kant van rust vinden, dit jaar hoef ik voor het eerst in mijn carrière geen niet-kunstgerelateerde bijbaantjes te hebben om de huur te betalen. Ik heb in het verleden bijvoorbeeld in een groentewinkel, sekssauna en op de bloemenveiling in Aalsmeer gewerkt. Toch oriënteer ik me wel weer op een nieuw bijbaantje voor de toekomst, om de grilligheden van een kunstenaarspraktijk op te vangen. Daarbij heeft alleen met kunst bezig zijn ook nadelen; je staat op met je werk en gaat ermee naar bed, het is een beetje een cliché maar het veroorzaakt een soort altijd-en-nooit-vrij gevoel.
Ik merk dat bij beginnende kunstenaars onderling soms ook een soort ‘druk zijn’ wordt gespeeld. Druk zijn is succesvol zijn, vooral op dat moment in je carrière dat je het gevoel hebt dat je je nog moet bewijzen, en die eerste grote film, dat boek of die solotentoonstelling er nog niet is. Soms kan moe zijn daarom een statussymbool worden – denk aan de zakenmensen die elkaar aftroeven in hoe weinig ze slapen – terwijl we eigenlijk natuurlijk alleen goed voor elkaar kunnen zorgen wanneer we dat eerst voor onszelf doen.”

De tentoonstelling heeft duidelijk een urgent thema te pakken. In ons gesprek passeren allerlei schrijvers en kunstenaars de revue, voor wie de zoektocht naar rust centraal staat. “Een inmiddels beroemd en inspirerend voorbeeld in die zoektocht naar balans, is adrienne maree brown die zichzelf pleasure activist noemt. Ze schreef Emergent Strategy, een boek over, onder andere, intentionele sociale bewegingen. In Pleasure Activism, definieert ze plezier als een vorm van verzet voor gemarginaliseerde groepen, en werkt ze de noodzaak van plezier voor het creëren van duurzame vormen van activisme verder uit. Maar ook de eerdergenoemde Tricia Hersey, die zich bijvoorbeeld uitspreekt tegen het gebruik van het begrip ‘luiheid’ en een film zoals After Work van Erik Gandini, die een leven zonder verplichte arbeid onderzoekt. Er zijn zoveel schuldgevoelens rondom rust nemen, en tegelijkertijd is iedereen uitgeput, daarom moeten we collectief op zoek blijven naar alternatieve manieren van leven, een kritisch hedonisme. Naar vormen van plezier waar niet op gekapitaliseerd kan worden, naar ontspanning die geen ontsnapping hoeft te zijn. Gemeenschappelijk in plaats van individueel. Soms helpt het om daarbij te denken aan het verleden of aan niet-westerse levenswijzen, om de alomtegenwoordigheid van het kapitalistisch realisme te doorbreken. Denk bijvoorbeeld aan de periodes van overvloed in de late middeleeuwen in Europa, of aan Inheemse samenlevingen die ook slechts enkele uren per dag werken om zichzelf te voorzien. Luilekkerland en het land van Kokanje zijn geen fantasieën, ze hebben in het verleden bestaan en ze zullen in de toekomst bestaan.

Momenteel is Jori bezig met een meerjarig project, een documentaire over de leliebollenteelt in Drenthe en de sociaal-ecologische gevolgen van pesticidegebruik en intensieve landbouw op natuur, levensomgeving en mens. “De intensieve landbouw verwacht dat de grond altijd winstgevend en productief is, dat we er in zo kort mogelijk tijd zoveel mogelijk uit moeten halen, het put de grond uit. Eeuwenlange cycli die de grond levend hielden zijn daarbij doorbroken, alles om de oogst binnen te halen. Het is voor mij een doel om me de komende jaren verder te verdiepen in permacultuur – een manier van landbouw waarbij je de natuur meer haar gang laat gaan. Opvallend veel mensen in mijn generatie houden zich hiermee bezig; het gevoel dat een hernieuwde verbinding met het land nodig is en dat de huidige systemen wankel zijn, wordt steeds breder gedeeld.”

Midden in de tentoonstellingsruimte van OSCAM staat een witte kubus, de Rustruimte. Voor de ingang een bordje met instructies om je schoenen uit te doen. Er is een deur, een gangetje en uiteindelijk kom je uit in een witte kamer met gedempt licht, kalmerende muziek, een videoscherm in de hoek en een nis met mos en planten. Op de plank met mos ligt een bundeltje gebrande salie en een uitstalling gecureerde boeken. Bij de boeken staat op een vriendelijk bordje het verzoek de exemplaren te laten liggen, maar dat als je ze meeneemt ze goed te gebruiken of er iets voor in ruil terug te leggen.
Het is een interessante verzameling uiteenlopende titels die ik allemaal direct noteer om thuis op te zoeken: bell hooks’ All about Love, het satirische How to Write About Africa van Binyavanga Wainaina. Verder nummers van het tijdschrift OneWorld en Ralph Ellisons klassieker Invisible Man. Er ligt Dilla Time: The Life and Afterlife of J Dilla, the Hip-Hop Producer Who Reinvented Rhythm, een biografie van hiphop producer J Dilla. De mindfulness bestseller van de Zenmeester Thich Nhat Hanh, How To See ligt naast Tupac Shakur’s The Rose That Grew From Concrete en de essaybundel The Fire Next Time van James Baldwin. Er is ook een kookboek, Black Power Kitchen van Ghetto Gastro, een collectief uit de Bronx. Daarnaast Mary-Frances Winters’ Black Fatigue: How Racism Erodes the Mind, Body and Spirit en een fotoboek van Adreinne Waheed, Black Joy and Resistance. De titels geven een duidelijk idee van de insteek van de tentoonstelling; de noodzaak van vreugde, vrijheid, gelijkheid en gemeenschap voor rust. Er is genoeg materiaal om uren in de ruimte door te brengen. Op het videoscherm wordt werk van de curator Lee Stuart vertoond. Aangezien we de enige bezoekers zijn, nemen we onze tijd, bladeren door de boeken en kijken naar het scherm.

Jori: “Het maken van video’s uit simpelweg beelden waarvan je houdt met muziek kan al een rustgevende bezigheid zijn, net als wanneer je in je telefoon door je favoriete memes of foto’s scrollt. In de context van zo’n ruimte, in het midden van een tentoonstelling, is de rust die je bereikt natuurlijk maar tijdelijk, misschien is het meer een model voor hoe je ook thuis rust kunt creëren. Want hier heb je de museale context en openingstijden. In Amsterdam had je tot voor kort meer ruimtes, kraakpanden, waar mensen spontaan samen konden komen om te experimenteren. In Brussel heb je nog wat meer van die plekken, ook al slaat de gentrificatie daar natuurlijk ook hard toe. Wat pijnlijk is, want die ruimtes genereren openheid in de stad, letterlijk en figuurlijk.”

Doordat er in de tentoonstellingsruimte, buiten de rustruimte, geen aparte ruimtes zijn, voelt het alsof alle werken samen een installatie zijn. Ze gaan een prettige relatie met elkaar aan in plaats van afgescheiden eenheden te zijn; tussen de kunstwerken door loopt een lange lage plank bekleed met weelderig mos.

Jori: “Het onderwerp is natuurlijk super interessant en relevant, maar de verbinding met de werken die er hangen lijkt soms een beetje vergezocht. Het voelt alsof er eerst de werken waren en daarna naar een breed onderwerp is gezocht. Dat hoeft niet erg te zijn, in de grote ruimte hier vloeit het mooi samen in bijna een totaalinstallatie. Maar met de ronkende taal in de programmatekst, die stelt dat de tentoonstelling ‘gedurfd’ is en dit ‘voor het eerst’ aankaart, valt wat er te zien is een beetje mager uit. Er zijn natuurlijk veel kunstenaars die museumruimtes hebben omgebouwd tot een plaats van rust. Hier hangen in de ruimte banieren van textiel met een geometrisch, door Creoolse dessins geïnspireerd, bamboemotief (van Serana Angelista). Heel mooi, maar de verbinding met het onderwerp voelt niet heel duidelijk – ik kan me dit werk ook in tientallen andere tentoonstellingen voorstellen. Een videowerk van Plantation (ayomide tejuoso) in de hoek wordt begeleid met de rustgevende muziek van Kelela. We zien onder andere iemand die verschillende poses aanneemt met een nepgeweer, ik vind het moeilijk om in deze film een commentaar op rust te zien. Maar wellicht is het ook dat ik deze beelden vanwege mijn eigen culturele archief anders lees, of dat ze bewust voor ‘onleesbaarheid’ kiezen.”

We keren in ons gesprek terug naar de vraag of rust nu juist ligt in afzondering of onderdeel zijn van een gemeenschap. “Je zou denken dat rust afzondering betekent, alleen zijn, maar dat gaat niet altijd op. Je vindt bijvoorbeeld rust in Drenthe, maar daar ben je niet zozeer alleen, er zijn allerlei meer-dan-menselijke actoren, als wel in een landschap met minder menselijk elementen. Maar van een paar dagen alleen op de hei kun je wel opknappen. Tegelijk moet je paradoxaal genoeg ook rust hebben om uit te vinden waar je eigenlijk van uitrust, om te kunnen experimenteren. Er is bijvoorbeeld de aanname dat vakanties rustgevend zouden zijn, maar sommige mensen komen daar juist heel gestrest van terug.
Ik leer over rust door therapie voor mijn periodes van slapeloosheid. Ik heb daar ondertussen al van alles voor geprobeerd – soms met succes – maar dat is ook een luxe natuurlijk, veel mensen hebben slaapproblemen maar niet de mogelijkheid om in therapie te gaan of hun werkritme aan te passen. Tegelijk geven slaapproblemen natuurlijk aan dat je eigenlijk al over een grens bent gegaan, ik zie veel mensen om me heen die veel beter rust kunnen creëren voor zichzelf. Het is een cliché maar de keren dat het me wél lukt, zie ik vaak meer. Laatst ging ik een dag zonder afleiding wandelen in mijn buurt in Brussel en ontdekte ik opeens een enorme antieke houtgesneden deur in een betonnen muur, als een soort poort naar een geheim paleis.”

Een paar dagen na ons bezoek stuurt Jori me een link door van het bekende instagramaccount avocado_ibuprofen dat grappen maakt over de huidige alomtegenwoordigheid van mos in de museale context. Hen heeft weer een telefoon en de rust zonder sociale media was van korte duur. De teksten zijn ongeveer het tegengestelde van de serieuze passage over rust en kosmische verbinding tussen de aarde en alle organismes, waar we ons ondertussen meerdaagse gesprek mee begonnen.
Eén van de posts is een meme van twee getekende mannen die heel serieus kijken naar lelijk gefotoshopt mos op de achtergrond. Daarboven de tekst: Curator: *slaps roof of biennial* this bad boy can fit so much fucking queer ecology, dismantling oppressive systems, archival materials, new ecologies of thinking and sensing in unacknowledged nature-bound knowledge in it. Ik moet hardop lachen. De meme vat satirisch de sleutelwoorden binnen Jori’s eigen werk samen én vele tentoonstellingsteksten die we voorgeschoteld krijgen. Het plezier in zoiets treffend belachelijk maken, maakt de zoektocht naar rust en een duurzame relatie tussen mens en natuur niet minder noodzakelijk en serieus, maar wel wat lichter.

De tentoonstelling Let’s be honest: we all need rest is nog tot 28 oktober te zien in OSCAM