‘Niet zomaar een huis’ – over de 4e triënnale van Beetsterzwaag

De triënnale van dit jaar, gecureerd door SYB’s directeur Arnisa Zeqo en curator Titus Nouwens, zoomt in op de betekenis van een huis in relatie tot de buitenwereld. De titel luidt It hûs is net ien, dat in het Nederlands vertaald kan worden als: dit huis dat niet een is. Als ondertitel wordt daaraan de uitspraak ‘the personal is political’, die afkomstig is uit de tweede feministische golf, verbonden. Centraal staan de vragen ‘wat is een huis?’, ‘wie woont er in het huis?’ en ‘hoe verhoudt die persoonlijke ruimte zich tot de wereld daarbuiten?’, die beladen voelen met de dagelijkse bombardementen van huizen in de oorlogen die worden gevoerd, de alsmaar stijgende huizen- en huurprijzen, en het strenger wordende asielbeleid in het achterhoofd.

Ooit stond mijn huis in Friesland

Friesland is mijn geboortegrond waar ik steeds meer over leer. Ik groeide op in het dorpje Stiens, in de buurt van Leeuwarden. Het platteland heb ik voor de stad verruild toen ik ging studeren. Ik kom er enkel nog terug voor mijn opa op Ameland, een schoolreünie of een bezoek aan een vriendin die er net vanuit Amsterdam met haar familie naar is teruggekeerd. Door de afstand, tijd en de blik van anderen, met name diegenen die buiten Nederland zijn opgegroeid, ben ik anders naar Friesland gaan kijken. Zij wijzen mij op de onwerkelijkheid van de plek, de haast absurditeit, omdat het land eigenlijk onder water had moeten staan. Doordat het onderdeel was van mijn dagelijkse decor, heb ik de dijken en het groene en waterige landschap nooit op die manier opgemerkt.

Juist daarom spreken het onderwerp en de locatie van de triënnale mij aan. Ik verwacht niet dat de kunstenaars, van wie een groot deel internationaal is, in hun werk per se uiting geven aan hun blik op Friesland – dat is geen voorwaarde voor een residentie bij SYB. Maar ik ben wel benieuwd hoe zij hun tijd in Beetsterzwaag, ver weg van de stad, hebben ervaren, en wat voor invloed de lokale omgeving en gemeenschap op hun beleving van het begrip ‘huis’ en hun werk heeft gehad. Probeerden zij zich er thuis te voelen, de plek eigen te maken en contact te maken met buurtbewoners? Wat heeft die periode in Beetsterzwaag hen gebracht? 

Tijdens mijn bezoek aan de Beetsterzwaag Triënnale ga ik met een aantal residenten daarover in gesprek, terwijl ik ook afzonderlijk daarvan de werken bekijk in het kader van ‘It hûs is net ien’. Ik spreek kunstenaars die resident waren in verschillende seizoenen.

Op de opening raak ik al snel in contact met kunstenaar Olivia D’Cruz en diens partner, evenals de buren Gepke Veenstra en Jan Harmsma die ‘huis club vrijwilliger’ zijn. We willen alle drie onze spullen ergens kwijt en dat kan wel bij Gepke en Jan. Via de achtertuin van SYB lopen we naar de achterdeur van hun huis – een kleurige, jaloersmakende oase. De toon voor het verloop van de rest van de dag is daarmee gezet.

Olivia deed in zomer 2023 een residentie bij SYB. Door de gastvrijheid van Gepke en Jan, en andere dorpsbewoners voelde hen zich er snel thuis en is hen de straten en het natuurgebied rondom Beetsterzwaag gaan verkennen. Al wandelend en via de connecties van Gisanne Hendriks, coördinator bij Kunsthuis SYB, sprak hen in vijf weken vrijwel alle bewoners over hun relatie met water. Hen kwam steeds meer over het gebied te weten. Zo hoorde hen over de geschillen met de boeren en bewoners over de droge veengrond en het lage waterpeil waardoor huizen verzakken, en stuitte hen op bijzondere verhalen over wichelroede lopen. Zelf ging hen ook wichelroedelopen met dorpsbewoner Agaath om de meanders van de rivier Alddjip op te zoeken. 

Al deze gesprekken en ontmoetingen met bewoners komen samen in het fictieve videowerk Je Droomt Ook Van Jezelf Als Een Schepsel Van Het Moeras (2023). Het is het soort videowerk waar ik de hele tijd foto’s van wil maken – elk beeld is sappig, tintelend en ingezoomd op de innige band die mensen hebben met hun omgeving. Op de achtergrond hoor je iemand een droomachtig verhaal vertellen over de verschillende levens van de mensen die zich langs de rivier hebben afgespeeld. De stem is die van Els, de vrouw van de voormalige burgemeester van Beetsterzwaag. De muziek geeft een donkere ondertoon aan het verhaal. Samen met de oude en jongere handen die ik door het water zie bewegen, die kikkertjes vangen en vissen begraven, lijkt de film te refereren aan hoe mensen de natuur naar hun eigen hand zetten en wat de gevolgen daarvan zijn. Olivia maakte de film op een moment dat de grondwaterstand in Friesland zorgwekkend laag was.

Dit werk wordt gepresenteerd op de tweede verdieping van het huis van kunstenaar Eja Siepman van den Berg, een paar honderd meter van SYB vandaan. Dit huis is groot en statig, zoals ik me het uit Friesland herinner. Woont Eja hier ook? Het huis is ingericht als een galerieruimte met beneden een tentoonstelling van haar eigen werk en boven de kunstwerken van de residenten van SYB. Wat me opvalt, en ook in de presentatie van de werken in Kunsthuis SYB, is dat de ruimte vrijwel leeg is. Het ziet er niet uit als een plek waar iemand woont, maar als een gladgestreken ruimte, enkel gevuld met beelden op sokkels, en op de muren schilderijen en tekeningen afgewisseld met quotes van Eja over haar werk zoals we dat kennen uit galeries en musea. De algemene indeling van een huis met badkamer en keuken is er wel in SYB, en het huis van Eja heeft ook een keukentje en een bank met tv waarop een werk wordt getoond, maar heel huiselijk voelen deze plekken voor mij niet.

Daardoor doet de presentatie van de triënnale klassiek aan. In Kunsthuis SYB worden bijvoorbeeld geen kunstwerken getoond in de keuken, de badkamer of wc, wat ik wel had verwacht. Alle sporen van de bewoners zijn weggehaald. Nergens is een bed of bank te vinden. Er staat zelfs geen vergeten shampoofles in de douche. Is deze lege staat ook hoe de kunstenaars hun residentie beginnen? 

Kunstenaars Pia Louwerens en Katinka van Gorkum leggen mij uit hoe dit zit. SYB ligt in het afgelegen dorpje Beetsterzwaag waar de directeur of curator niet wonen, zij komen er met name voor de residenten. Bij aankomst als resident kom je wel degelijk allemaal ‘geesten van andere kunstenaars’ tegen: achtergelaten keukengerei, servies of viltstiften. Iedere resident heeft een ander idee van wat een huis nodig heeft en zo stapelt de diversiteit aan spullen zich op. Ook de muren dragen de sporen van voorgaande bewoners; ze worden geverfd in bepaalde patronen of gebruikt als schetsboek. Voor de triënnale hebben de curatoren alles echter weggestopt en de muren geverfd. 

Deze schoonmaak is onderdeel van SYB’s programmaplan Húshimmelje/Unpacking the House voor 2025-2028. Húshimmelje is een Fries woord dat ik herken: het heeft iets knus, maar betekent een grondige lenteschoonmaak of Marie Kondo-oefening. Tijdens het húshimmelje wordt alles even uit de kast en dozen gehaald, afgestoft en bekeken. Het is een moment om te reflecteren op alle spullen (lees: troep) die door de jaren heen zijn verzameld en spullen weg te gooien die niet meer nodig zijn, zodat er een frisse start kan worden gemaakt voor de toekomst. De triënnale is de eerste stap in dit proces bij SYB, waarbij de functie die het huis heeft gehad als een voormalige galerie ook in ere wordt hersteld.

Katinka en Pia begonnen in mei 2023 als duo aan hun residentie en brachten hun hele inboedel, inclusief kat, mee. De eerste dag van hun residentie heeft Katinka besteed aan het verschuiven van meubilair. Pia kwam een dag later met haar kat, alles wat het dier nodig heeft, en objecten uit de gezamenlijke collectie die Katinka en Pia door de jaren heen als huisgenoten en vrienden hebben opgebouwd. Glazen, mokken, en platen. Dat is niet wat ze normaal doen tijdens een residentie, maar dit keer hebben ze heel bewust gekeken naar welke objecten ze wilden meenemen. Ze wilden een link maken tussen hun eigen vriendschap en gedeelde huiselijke leven en dat van het Lesbisch Archief Leeuwarden (L.A.L.), waar ze tijdens hun residentie onderzoek naar deden. Het L.A.L. bevond zich in de tijd dat het actief was (1976-2013) ook in een woonhuis in Leeuwarden.

De residentie bij SYB is de eerste keer dat ze als kunstenaars samenwerken aan een project. Het archief van L.A.L. is sinds 2013 ondergebracht in Tresoar, een archief en bibliotheek in Leeuwarden waar ik als middelbare scholier veel dagen heb doorgebracht. Katinka en Pia ondervonden dat Tresoar niet op het queer archief van L.A.L. was ingericht. Materiaal opvragen zoals ik dat in die tijd had gedaan, waarbij iemand je naam riep en je het opgevraagde boek kon ophalen, was niet mogelijk met het materiaal van L.A.L. De collectie t-shirts, spandoeken en cassettebandjes waren niet goed in de online inventaris te vinden, vaak ontbrak het aan details en aan de apparatuur om het materiaal af te spelen.

Naast de standaardmethodes van reproductie binnen een archief, zoals scannen en kopiëren, zijn Pia en Katinka geïnteresseerd in een andere, intiemere en persoonlijkere omgang met materiaal. Vormen van ‘langzaam kopiëren’: het overtekenen van afbeeldingen, overschrijven van teksten of het tekenen van gesprekken. Wekenlang keken ze naar het verzamelde materiaal en vertelden erover aan de bezoekers van SYB, die het in de weekenden mochten bekijken. Ze hoorden uiteenlopende ervaringen over queer zijn in Friesland. Van de zorgvuldig geknipte en geplakte kopieën maakten ze het fanzine Lesbisch Archivaria, dat zowel objecten uit hun eigen verzameling als die van L.A.L. bevat. Zo bereikt een archief van queer geschiedenis dat letterlijk en figuurlijk te queer lijkt voor Tresoar, in de vorm van een fanzine, wél de huizen van veel anderen: het fanzine is uitgedeeld en verkocht tijdens de eindpresentatie in SYB, opgenomen in het archief van een andere SYB-resident: Philipp Gufler, en nu ook nog te koop bij een select aantal plekken zoals KIOSK in Rotterdam. In de triënnale is het fanzine te bekijken in De Bult bar van Publik Universal Frxnd (fka Richard John Jones).

‘The Line that Follows’

Er is nog iets bijzonders aan Kunsthuis SYB. Om de achterkant van het oude huis van Sybren is een glazen constructie heen gebouwd. Alsof het onder een stolp of vergrootglas is geplaatst, worden daardoor afzonderlijke elementen van het huis zichtbaar: oude, broze bakstenen, handgeschilderde tegeltjes en opmerkelijke radiatoren die aan de buitenkant van het oude huis zijn geplaatst.

Tegen een muur staat het videowerk The Line that Follows (2022) van Ola Hassanain. Ik zie iemand fietsen door de oranjerode straten van een plek die ik niet herken, maar wat Khartoem in Soedan is, lees ik in het tentoonstellingsboekje. Daar woedt nu een oorlog. De fietser wordt van bovenaf gefilmd, en soms zijdelings alsof je met hem mee aan het fietsen bent. Dit beeld wordt afgewisseld met beelden van andere mensen in groepen, die soms bij rituelen betrokken lijken te zijn. Ook zie je een onzichtbare hand teksten schrijven en geografische symbolen zoals pijlen en cirkels tekenen. Het werk trekt me in een beleving van een omgeving die hier niet is, maar die iemand hier in Nederland wellicht wel met zich meedraagt, en waar die zich zorgen om maakt.

Ola Hassanain’s werk maakt me sterk bewust van de geborgen en afgezonderde plek van Beetsterzwaag en het Friese dorpje waar ik ben opgegroeid. De stoffige straten en onafgebouwde huizen in Hassanain’s video staan in sterk contrast met het groene, waterige Friese landschap zoals verbeeld in D’Cruz’ werk en dat ik zelf vanuit mijn jeugd herken. Ik heb me nooit zorgen hoeven maken over bommen op mijn huis.

Het werk en de presentatie ervan doen me bovendien realiseren dat een huis meer is dan zijn elementen. Muren alleen maken niet een huis. Een huis is dat wat je er zelf, met anderen, van maakt, en de betekenis ervan verandert met de tijd. Maar andersom geldt ook dat de elementen van een huis je relatie tot de wereld beïnvloeden. Een huis is een persoonlijke ruimte vanuit waar je je verhoudt tot de buitenwereld. Het is onderdeel van een gebouwde omgeving waarin een politiek denkbeeld schuilt, dat van invloed is op jouw positie in de wereld. Je kan het persoonlijke en de politieke ideologie ervan openbreken, zoals Kunsthuis SYB doet door anderen uit te nodigen om hun (denk)wereld naar ons toe te brengen. Ola vertelt me over de verschillende gesprekken die ze met Arnisa tijdens de residentie heeft gevoerd over de ruimte van SYB: wat is die ruimte, waar zijn de grenzen en hoe kan die ruimte eruitzien in de toekomst? Het video-essay The Line that Follows gaat over hoe de lijn van de gebouwde omgeving ons overal volgt, en wat voor invloed die heeft op onze levens. 

Friesland is een geordende plek, waar de mens controle uitoefent op de natuur. Aan alles is een functie en waarde toegewezen, alles is in een structuur gegoten, niks blijft ongemoeid. Er is daardoor weinig ruimte voor dingen die daar niet in passen. Het verbaast me dan ook niet dat Tresoar nog geen raad weet met het L.A.L. archief. Friesland kent een oprechte nieuwsgierigheid en gastvrijheid naar andere ideeën en mensen, zoals goed door de ‘huis club vrijwilligers’ wordt getoond, maar de buitenwereld is er tegelijkertijd ook ver weg. Het belang van Kunsthuis SYB is daarom van onschatbare waarde. In vergelijking met grootstedelijke gebieden vinden nieuwe ideeën in Friesland moeilijk (onder)grond om te kunnen wortelen. Het waterpeil is laag, de huizen verzakken.

—

It hûs is net ien, de Triënnale van Beetsterzwaag, is op vrijdagen, zaterdagen en zondagen te bezoeken en nog open tot en met 3 november 2024 te zien in Kunsthuis SYB.