‘Net voor mijn lelijkste foto’s belde het Nederlands Fotomuseum’ – Een gesprek met Jan Dirk van der Burg

Je gaat het pas zien als je het doorhebt, of eigenlijk: als Jan Dirk van der Burg er een reeks foto’s van heeft gemaakt. In Nederland barst het van de gecamoufleerde kliko’s, laat hij in zijn werk als Fotograaf des Vaderlands zien. Het stikt er ook van de in de haag verborgen PTT-brievenbussen; van de rondslingerende zwerfkeien tegen wildparkeerders; van de bakkers die ‘Slager’ heten en slagerijen die ‘Bakker’ heten; van de kleermakers die zich ‘De Gouden Schaar’ noemen; van de huizen met HOME-letters in de vensterbank; van palmbomen in de betegelde voortuin.

Vier jaar lang, van 2018 tot komend najaar, was Jan Dirk van der Burg Fotograaf des Vaderlands, een eretitel die hij kreeg van het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam en FOAM in Amsterdam. In eerste instantie werd hij benoemd voor twee jaar, die termijn werd met twee jaar verlengd door de coronabeperkingen. In de hoedanigheid van Vaderlands’ erefotograaf maakte hij foto’s van wat volgens hem typisch Nederlands is. Oergewone dingen, die je herkent, maar waarvan je vergeten was om er goed naar te kijken. Maandelijks werd een thematische selectie van die foto’s gepubliceerd in NRC. De uitgebreidere serie is nu gebundeld in het boek Typisch Nederland en te zien op de gelijknamige tentoonstelling in het Nederlands Fotomuseum.

Typisch Nederland is, zo blijkt op Van der Burgs foto’s, een grijs Nederland op bewolkte dagen. Een land waarin mensen op allerlei manieren proberen ‘er het beste van te maken’, er bovenuit te steken, maar ook niet veel willen afwijken. Het zijn bovendien foto’s die op allerlei manieren er net tussenin vallen: tussen onbeduidend en veelzeggend, tussen objectief (heel neutraal gefotografeerd) en subjectief (Van der Burg koos zelf al zijn thema’s) en tussen humoristisch en tragisch (waarom doen mensen dit?!).

Het project sluit naadloos aan op eerdere series van Van Der Burg: hij maakte onder meer series over olifantenpaadjes (de door mensen instinctief geïmproviseerde afsnijweggetjes door het gras), samen met Marcel van Roosmalen maakte hij een boek over Nederland onder een systeemplafond en hij bundelde de tweets van bekende en onbekende twitteraars.

‘Wat me zo fascineert aan die HOME-letters in de vensterbank, is de vraag: waarom zou je dat woord, de Engelse vertaling van ‘thuis’ daar willen hebben staan? En als je je er dan in gaat verdiepen: dan ontdek je dat er verschillende stromingen bestaan: mensen die de letters zo neerzetten dat je ze vanaf buiten kunt lezen, en mensen die ze andersom neerzetten, zodat je ze vanuit binnen kunt lezen. Maar waarom zou je dat willen, en helemaal als je buurman ze ook heeft?’ Het antwoord heeft Van der Burg uiteindelijk ook niet: ‘Volgens mij hangt het ergens tussen drie dingen in: mensen willen zich onderscheiden, maar ze willen er ook graag bij horen, daarnaast doen mensen altijd na wat ze onbewust al heel vaak gezien hebben. Volgens mij is dat ook zo’n reclamewet: dat je als je tien keer Coca-Cola ziet, je dat de volgende keer toch eerder pakt dan 3ES.’

Hoewel Van der Burg vooral in Vinex-woonwijken fotografeerde, gelden die principes van je willen onderscheiden en erbij willen horen ook in meer grootstedelijke gebieden als Amsterdam. ‘Kijk, jij en ik wonen allebei in Amsterdam-West: we hebben van die malle gympen aan, en felgekleurd T-shirt en een spijkerbroek. En als ik een kek racefietsje zie, dan wil ik het ook. Hier in Amsterdam loopt iedereen met kleren van Patta, dat zijn eigenlijk de HOME-letters van Amsterdam. Het ziet er anders uit, maar het is uiteindelijk hetzelfde gedrag.’

Zijn leven is in zijn vierjarige termijn als Fotograaf des Vaderlands wel in een stroomversnelling geraakt, vertelt Van der Burg. Hij staat daarnaast steeds vaker vóór de camera en op het podium, om te vertellen over fotografie. ‘Nadat ik werd benoemd, kwam er een hoop op me af. De titel werkt als een soort keurmerk. Mensen nemen je plotseling heel serieus, ze denken dat je de beste fotograaf van Nederland bent. Ik had voor het eerst meer opdrachten dan ik aan kon nemen. Ik moest wel selectief zijn, want anders zit je straks met een ‘Burn-out des Vaderlands’. Ik merkte het ook bij subsidie-aanvragen: Jan Dirk van der Burg kreeg heel vaak nul op het rekest. Maar als Fotograaf des Vaderlands gaat dat een stuk beter.’

Een van de dingen die Van der Burg met zo’n subsidie opzette, was de Fotoclub des Vaderlands: een webserie met een randprogramma van vijf delen. Daarnaast stond hij eerder met een voorstelling over fotografie op De Parade en deze zomer met een show over dickpic-fotografie op Lowlands.

‘De titel Fotograaf des Vaderlands kwam eigenlijk precies tegelijk met meer theatrale ambities. Ik maakte fotoboeken, en ik merkte dat ik de boekpresentatie eigenlijk het allerleukste vond. Ik had bijvoorbeeld eerder een serie ansichtkaarten gemaakt van troosteloze bordelen aan de oostgrens van Nederland, gecombineerd met recensies van teleurgestelde bordeelklanten. Bij een presentatie ben ik die gaan voordragen in intieme setting met live pianomuziek van Flavia Faas, Jan Vayne-achtige muziek. Eigenlijk was dat de ultieme uitingsvorm, realiseerde ik me: helemaal los van de fotografie, of nou ja, die foto’s waren wel op de achtergrond te zien. Maar het was meer een performance.’

‘Ik deel graag de verwondering voor wat ik zie’, zegt Van der Burg. En dat kan als fotograaf achter de camera, maar ook op het podium in het theater. ‘Jezelf enerzijds als registratief fotograaf een beetje terugtrekken uit je omgeving, en op andere momenten met licht op je smoel vertellen over fotografie en direct reactie krijgen van je publiek, dat vind ik een mooie combinatie.’