‘Mijn beste werk komt als er niemand op wacht’ – In gesprek met Femmy Otten
Nu de coronacrisis al meer dan een jaar duurt, begint het dagelijkse leven steeds surrealistischere vormen aan te nemen. Als hoofdredacteur van een digitaal kunsttijdschrift ben ik natuurlijk dagelijks bezig met maken van verhalen op het internet, maar die ontstonden wel altijd vanuit de materiele werkelijkheid. Nu de musea al maanden gesloten zijn, ik bijna geen kunstenaar meer fysiek spreek en mijn werkomgeving zich gereduceerd heeft tot een laptopscherm, stel ik mijzelf vaker vragen over de aard van kunst. Over haar totstandkoming, haar publiek en haar overdracht. Wat ben ik eigenlijk aan het doen? En voor wie?
Ik heb daarom besloten om wekelijks bij een kunstenaar op atelierbezoek te gaan. Om juist die vragen die ik aan mijzelf stel met kunstenaars door heel Nederland te bespreken. Hoe hebben zij het afgelopen jaar ervaren? Welke waarde heeft kunst als het niet getoond wordt? En hoe behoud je de discipline om aan het werk te gaan als iedere dag lijkt op de dag die eraan voorafging?
Afgelopen maand sprak ik met kunstenaar Derk Thijs en Shertise Solano. Deze week ben ik op bezoek bij het atelier van Femmy Otten in Scheveningen. Haar manier van werken is arbeidsintensief en ambachtelijk. Ze beitelt in hout, schildert met olieverf en werkt sinds een tijdje ook graag met marmer. Het afgelopen jaar was voor haar intensief. Haar tweede dochter was net geboren en ze moest alweer verder werken aan het megalomane project in de nieuwe rechtbank aan de Amsterdamse Zuid-as. Ze maakte dertien enorme werken (zeven sculpturen en zes muurschilderingen) voor de zeven grootste zittingszalen waar met ingang van 3 mei een deel van de rechtszaken in Amsterdam zullen plaatsvinden. Dat proces viel haar zwaar door de omvang van het project, de strakke deadlines en het gekaderde werkproces. Femmy is dan ook moe wanneer ik haar bezoek, maar voldaan. Veel mensen die in Amsterdam een rechtszaak bij gaan wonen, zullen haar witte hoeksculptuur zien waarin heel precies monden, neuzen en oren zijn verwerkt. Allemaal mensen die niet komen voor de kunst, maar er in die zaal ook niet onderuit kunnen.
Ook had ze in het najaar van 2020 een show in Fons Welters die helaas maar heel kort geopend kon zijn. Een tentoonstelling waar haar zwangerschap en moederschap een centrale plek innamen. Haar getekende zelfportret, waarop we Femmy’s rug zien, valt op in de tentoonstelling. Onder haar billen komt een babyhoofdje tevoorschijn en uit de ogen lijken een soort tranen te stromen die overgaan in het haar van de afgebeelde vrouw. Aan de tekening zijn met lichte aquarel nuances zachte kleuren toegevoegd. Een waanzinnig beeld dat zowel sterk als teder oogt. Zelf zegt ze daarover dat ‘zachtheid niet gelijk staat aan nederigheid, in tegendeel.’ En dat blijkt een uitspraak te zijn die recht doet aan haar hele oeuvre en haar hele zijn.
Ik ben benieuwd hoe ze dit hectische jaar ervaren heeft in een samenleving die juist stil leek te staan. En ook vraag ik me af hoe ze omgaat met de huidige fysieke afstand tussen mensen in deze pandemie terwijl haar eigen praktijk juist zo geënt lijkt te zijn op lichamelijkheid.
In 2016 was je te gast in onze radiopodcast Kunst is Lang. Daarin zeg je dat je je zorgen maakt over de digitale wereld en de afstand die we daardoor krijgen tot ons eigen lichaam. Nu, tijdens de pandemie, is die afstand tot het fysieke en andermans lichaam nog veel groter. Hoe ga jij daarmee om? Heb je daar last van?
Ik zit nu in andere levensfase met twee kleine kinderen en daarin draait alles om aanraking. Die kinderen ervaren alles door het aanraken van hun omgeving. Dat herinnert mij elke dag weer hoe belangrijk het fysieke is en in mijn eigen werk gaat het ook alleen maar om aanraken. Het is voor mij van levensbelang. Ik denk niet dat we 1,5 meter samenleving kunnen handhaven want het is niet normaal. Wij mensen kunnen dat niet.
In Fons Welters liet je het afgelopen jaar veel werk zien dat dichtbij je eigen lichaam en emoties leek te liggen. Werkt het altijd zo bij jou, dat hoe jij je voelt direct weerslag vindt in je werk?
Ja, meteen. Ik kan daar niet onderuit. Ik was vorig jaar tijdens mijn zwangerschap 12 dagen over tijd, ik wilde zo graag thuis in bad bevallen, maar wat moest ik doen? Op dag 14 moet je naar het ziekenhuis om ingeleid te worden. Ik heb toen op dag 12 die tekening met dat babyhoofdje gemaakt. Die was toen nog niet helemaal af, maar het begin stond op papier. De volgende dag begonnen mijn weeën. Daarna ben ik dat werk straal vergeten, maar een jaar later vond ik de tekening terug. Toen heb ik ‘m afgemaakt en het haar erbij getekend.
Dat is ook de reden waarom het proces voor mij bij die rechtbank moeizaam ging. Ik moest veel uitvoeren en alles is grotendeels vastgesteld omdat je voorafgaand je plannen moet presenteren. Terwijl ik gewend ben om het vooral ‘al makende’ uit te zoeken en in het moment werk te maken. Mijn werkproces zou ook veel sneller kunnen als ik bijvoorbeeld een model zou maken voor dat ik begin met het werken in hout. Maar ik heb een heel blok hout nodig om al beitelend het gaandeweg te vinden. Dat is echt mijn vorm om tot rust te komen en zo kan ik ook precies de juiste toon geven aan het werk.
Mijn beste werk komt als er niemand op wacht. Dat kun je zien aan die tekening tijdens mijn zwangerschap, maar ook aan die sculptuur van de zwangere vrouw die ik liet zien tijdens de show bij Fons. Dat beeldje heeft alle tijd gehad. En daarmee bedoel ik niet dat het altijd veel tijd kost om te maken, maar het ligt eerder in het idee dat het werk alle tijd zal krijgen. En dat het op elk moment nog alle kanten op kan gaan.
Waarom ben je zo blij met dat houten, zwangere beeld?
Ik vind het een fijn ding, omdat de zwangere vrouw zo ondervertegenwoordigd is.
Bedoel je dan ondervertegenwoordigd in onze beeldcultuur?
Ja, dat vind ik echt. Dat schreef ik ook in een tekst bij Fons, de vrouw die gewoon is, zonder dat ze in een bepaalde objectivering wordt geduwd.
Is dat je motief? Om de vrouw die ‘is’ te laten zien?
Ja dat denk ik wel. En ook om een ander beeld te scheppen van seksualiteit, zonder dat ik precies weet wat het is. Maar dat baseer ik op hoe seksualiteit voor mij voelt en de beelden die ik daarin mis.
Hebben de beelden die jij ziet in onze beeldcultuur en in kunst, weinig te maken met vrouwelijke seksualiteit?
Ja, toch heel weinig , vooral als je kijkt naar beelden uit de geschiedenis. En als vrouwelijke seksualiteit wel te zien is in bijvoorbeeld kunst, wordt dat vaak heel cynisch of ironisch gebracht. Door ironie in beeldende kunst komt er direct een soort afstand in het werk en het is zelfbescherming voor de maker. Ik wil dat het over echtheid gaat en liefde. Het is zo belangrijk voor mij dat er liefde in het beeld zit.
Komt het wel eens voor dat jouw eigen werken niet echt zijn? Maak je ze dan niet af of zijn al jouw beelden automatisch echt?
Ja, dat komt zeker voor, maar met hout heb ik dat nooit. Het kost zoveel tijd om daarmee te werken, elke dag moet je het weer opbrengen om door te gaan. Maar uiteindelijk gaan die houten beelden altijd de juiste kant op. Dat is eigenlijk een garantie.
Kunnen die houten sculpturen niet liegen omdat het proces zo traag is?
Ja. Ik wilde nu bijvoorbeeld toch eens een model maken voor een groot houten beeld en besloot met was te werken vanuit een mal. Ik heb de was afgegoten en vanmorgen opende ik de mal en dan schrik ik zo erg. Ik houd gewoon zo van dat trage proces van zoeken. Die liefde in mijn beelden zit in het vakmanschap en in het uitvoeren. Het rondraaien, kijken. Dat wachten is zo essentieel.
En waarom is dat wachten zo belangrijk?
Het heeft te maken met pretentie opzij leggen. Alles wat ik heb geleerd moet ik tijdens het maken vergeten. Dat moet gebeuren. De associatie mag weer helemaal open liggen.
Maar het heeft ook te maken met loslaten van het persoonlijke, het gaat uiteindelijk om de observatie van de emotie en niet om de emotie zelf.
Is dat waarom het werkproces in de rechtbank moeizaam voor je was? Omdat het een afgebakende opdracht was met een planning en deadlines?
Ja, dat zie je goed. Maar ik heb er ook ongelooflijk veel van geleerd en ben er door gegroeid. Het is uiteindelijk een van de mooiste dingen die ik ooit heb gedaan.
Maar dat lijkt me heel moeilijk, om je te onttrekken aan schema’s of planningen van mensen en instellingen waar je mee werkt. Hoe doe je dat?
De grootste les die ik heb geleerd is dat ik me wil houden aan de tijd die het werk van mij eist. Dat moet ik echt beschermen en dat gaat langzaam steeds beter. Ik plan daarom niet te veel tentoonstellingen en ik realiseer mij steeds vaker dat ik werk ook dubbel kan laten zien. Iets mag best twee keer getoond worden. Die hang naar altijd maar nieuwe dingen tentoonstellen probeer ik te verkleinen. Ik heb daarnaast ook vaak het gevoel dat ik te weinig produceer en dat gevoel moet echt stoppen omdat ik eigenlijk altijd aan het werk ben.
Dit jaar is voor iedereen anders geweest. Voor veel mensen is de dagelijkse structuur omgegooid en zijn er veel deadlines weggevallen. Ik krijg de indruk dat veel kunstenaars daar goed mee om kunnen gaan, omdat ze gewend zijn hun eigen tijd in te delen en voortuitzichten te bepalen.
Ja, dat geldt voor mij zeker. Mijn beste tijd was na de academie. Toen was ik 21. Vier jaar lang heb ik ‘s avonds in het theater gewerkt als zaalwacht. Overdag had ik een eindeloze discipline. Ik stond na een avond werken om zeven uur op en moest van mijzelf om acht uur in het atelier zijn. Ik werkte zo veel, maar niemand die ooit iets zag. Ik was toen echt gelukkig en wist dat ik ‘het’ gewoon nog moest vinden in mijn werk. Ik was totaal verslaafd aan het maken.
Is dat een soort innerlijk gevoel? Dat je weet waar je wilt of moet zijn in het werk? Ook al kijkt niemand ernaar en krijg je van niemand feedback?
Ik moet gewoon altijd iets scheppen. Ik ben heel dyslectisch en tamelijk onhandig. Als ik vroeger weer eens onhandig werd en dingen uit mijn handen liet vallen, werd ik door mijn moeder naar mijn kamer gestuurd om te tekenen. Dan ging ik even tekenen en dan was ik daarna weer normaal. Dan verwerkte ik de boel.
Wat haal jij nu nog uit die vierjarige periode waarin je alleen maar maakte en niets liet zien?
Eigenlijk verandert de drive om te werken nooit. En als ik soms twijfel, moet je terug gaan naar waar het vuur ligt. En dat is het maken, en het scheiden van het reflectieve met het spelen in je atelier.
Bedoel je daarmee dat je eigen reflectie op je werk pas na het maken komt?
Ja, als je gaat maken moet je je vrij voelen en niet te veel reflecteren op wat je aan het doen bent.
Je noemde net jouw verslaving aan het maken. Verslaving klinkt als een negatief woord. Vind jij die verslaving ongezond of wil je daar juist ruimte aan geven?
Nee, daar moet ik ruimte aan geven, dat is het kunstenaarschap. Dat zie ik ook bij studenten. De studenten die het ‘redden’ na de academie zijn helemaal niet de studenten die het beste werk maken. Het gaat louter over noodzakelijkheid. De noodzakelijkheid om je te uiten met je werk. Maar soms is het ook voor mij ongezond, dan ben ik in mijn hoofd continue aan het werk, ook wanneer ik probeer uit te rusten en met het gezin te zijn, er zit altijd iets rusteloos in mij.
We hadden het net al even over je tentoonstelling bij Fons Welters het afgelopen jaar. Als je deze vergelijkt met je tentoonstelling daar in 2016, is er dan een inhoudelijk verschil? Of wil je nog steeds hetzelfde zeggen als 5 jaar geleden?
Dat mijn intimiteit een vorm van activisme is, is de rode draad die niet veranderd is. Maar nu gaat mijn werk meer over het moeder– en ouderschap. Die hele bevalling heeft me zo’n ongelofelijke kracht gegeven. Ik had het nooit willen missen. Die ervaring, dat mijn lichaam dat kon, dat is waar ik in mijn werk naar op zoek ben. Het precies weten wat je moet doen. Je kan niet beter bij de essentie van iets komen dan tijdens zo’n bevalling. Het ongelofelijk naar binnen keren heeft me echt geholpen in mijn werk. Er zijn nu nog meer beelden in mijn hoofd die er uit moeten. Alsof je dorst hebt. En die beelden zie ik duidelijker voor me, ik kan nu instinctiever werken en ben zekerder van wat ik wil maken.
Ons gesprek gaat veel over hoe jouw lichamelijke ervaring direct invloed heeft op de beelden die je maakt. Dat lijkt ergens ook in contrast te staan met een huidige tendens in de kunst en die ook waait binnen de muren van kunstacademies. Een tendens die gaat over het maken vanuit het denken, over onderzoek doen en artistic research. Hoe ga jij daar als academiedocent op de KABK mee om?
Ik agendeer daar flink tegen op de academie. Die research based kunstpraktijken kunnen erg van zichzelf wegdrijven. Kunst is zo vaak juist niet lineair denken. Je loopt in je atelier eigenlijk altijd voor op het denken. En je moet de weg naar de schaamte durven te bewandelen. Daarom is die angstcultuur op academies ook zo gevaarlijk. We moeten ons ervan bewust zijn dat je als kunstenaar niet vrij kan maken als je maakt uit angst.
Twee weken geleden sprak ik Shertise Solano en zij noemde werken vanuit het lichaam ook een vorm van denken. Zie jij dat ook zo?
Ja, dat is ook een vorm van denken. Een belangrijke vorm. We hebben anno 2021 te maken met de terreur van het kwantificeerbare, het is overal. Dat wordt door corona nog meer uitgevergroot, al die contextloze cijfers de hele tijd, dat is heel verschrikkelijk. Het meetbare staat het niet-meetbare zo in de weg en dus ook de magie. Die vorm van denken is een ondergeschoven kindje. Terwijl als we daar meer op zouden vertrouwen, zou de wereld er echt beter uitzien.
Klik hier voor de website van Femmy Otten
Femmy heeft van 20 juni tot en met 7 november een soloshow in de Warande in Belgie. Klik hier alvast voor meer info.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl