Zonder ons blijft de wereld bestaan – Daan Couzijn in gesprek met Valentijn Byvanck over Plantiarchy

Er zijn verschillende lagen. De ene is de voorstelling van een zekere omkering van de wereld waarin de planten de baas zijn. Waar de bomen omgekeerd hangen, op hun kop, en de wortels, gespiegeld, aan de bovenkant. Een andere laag vertrekt vanuit het gegeven dat het collectief voortkomt uit de Extinction Rebellion beweging. Vaak gaan activistische tentoonstellingen over actuele onderwerpen zoals vluchtelingen, klimaat of slavernij en worden ze discursief behandeld: teksten maken veelal duidelijk hoe de problemen structureel in onze samenleving verankerd zijn. De leden van Sunflower Soup zochten naar een alternatief dat een plezier in de wereld van de planten zou uitstralen. De tentoonstelling nodigt de bezoekers uit om zich af te vragen wat planten, bomen en struiken eigenlijk voelen en betekenen voor hun omgeving.

De thematiek is heel urgent, maar mijn gevoel is dat alle kunst maatschappelijk is en hedendaags. Marres agendeert zelf geen onderwerpen maar vertrouwt op het vermogen van de kunstenaar om een publiek aan te spreken. Onze taak is om zoveel mogelijk stemmen en onderwerpen een plaats te geven.

Derk Thijs had de leden van het collectief bij de Extinction Rebellion beweging ontmoet waar ze samen affiches maakten. Het collectief wilde graag via pulp workshops het publiek betrekken bij de productie van de tentoonstelling. Dat is niet altijd gemakkelijk, zeker als je een tentoonstelling maakt in een plaats waar je niet bent gevestigd. Gelukkig heeft Marres een omvangrijk educatief netwerk, waarin scholen, verzorgingshuizen, buurtcentra, ecologische clubs en nog een reeks andere partijen enthousiast waren om mee te doen. Samen met deze groepen heeft Sunflower Soup gesprekken gevoerd terwijl ze werkten aan onderdelen van het tentoongestelde bos. Hoe dachten zij over de natuur en hoe moeten we ons daartoe verhouden?

Ja, je zou kunnen zeggen dat het onderwerp van de tentoonstelling samenvloeit met de vorm van samenwerking. De individuele organismes in de natuur, die doen er niet toe, het is de ecologie die iets maakt. Een groter geheel waarmee alles in verbinding staat. En dus zijn er geen individuele makers die het eigenaarschap kunnen opeisen. De tentoonstelling is door iedereen gemaakt.

De vorm bestaat natuurlijk al veel langer, maar blijft radicaal binnen de gevestigde kunstwereld omdat het geen commerciële waarde vertegenwoordigd en een collectief zich moeilijker laat promoten dan een individuele maker. Het is iets dat radicaal blijft, omdat het zich verzet tegen de manier waarop de kunstwereld werkt.

Als je bekijkt wat Marres de afgelopen heeft gedaan, dan zie je dat we het publiek meer en meer eigenaar maken van de tentoonstellingen. Het publiek heeft al jaren een actieve rol in de tentoonstellingen van Marres omdat ze vaak worden opgeslokt in een omgeving waar ze zelf moet uitmaken wat hun plaats is. We proberen het lichaam van de bezoekers te activeren omdat de ervaring van het lichaam een bron van kennis is. Soms vertaalt zich dat in radicale publieksparticipatie, zoals met de Limburg Biënnale, andere keren niet. Marres moet altijd open staan voor verschillende mogelijkheden die kunstenaars aandragen. Er is veel over de wereld te zeggen en voor ons is het belangrijk om iedere keer een ander perspectief te belichten. In een wereld waarin verrassingen tot een minimum worden beperkt moet Marres zal altijd proberen vragen op te werpen die bezoekers mee naar huis kunnen nemen. En als wij de specifieke methode van deze tentoonstelling structureel als systeem hanteren, dan gaat het verrassingseffect weg. Dat gezegd hebbende blijft het natuurlijk voor ons, en voor alle publieke instellingen, de vraag hoe we ons publiek blijven verbinden aan ons programma.

Het digitale netwerk is essentieel voor onze samenleving. Het probleem is dat veel mensen vereenzamen door gebrek aan fysieke aandacht en de nabijheid van andere mensen. Het digitale netwerk heeft een prijs en die wordt te weinig erkend. Daar kunnen kunstinstellingen, net als sociale instellingen, iets aan doen.

Dat vind ik niet gemakkelijk. Ik denk dat de aarde de mens goed zal overleven. Het lijkt erop alsof we de baas zijn en we maken ook ontzettend veel kapot, maar je moet toch ook constateren dat we allemachtig veel energie stoppen om iedere dag het gras, de bomen en de struiken, insecten, muizen, ratten, en wat al niet al terug te dringen uit onze leefomgeving. Ten slotte zal blijken dat we onszelf niet kunnen overleven en dat geldt misschien voor veel zoogdieren, maar zonder ons blijft de wereld bestaan. Het groen gaat verder.

Ik geloof niet dat de natuur de baas wordt, zoals mensen nu de baas denken te zijn over de natuur. Wanneer is de een de baas over de ander? Hoe moeten we dat voor ons zien? Dat kan alleen maar een beperkt menselijk perspectief zijn, denk ik. Ik zie geen hiërarchische vorm voor me, alleen de natuurlijke organisatievormen die er al zijn en die zijn gebaseerd op het collectief. En dat is bij mensen ook zo, want mensen doen helemaal niet veel dingen alleen. Het feit dat we dat anders zien toont ons beperkte voorstellingsvermogen, dat zich richt op individualisme terwijl de mens alleen maar functioneert als onderdeel van een collectief.

Individualisme heeft baat heeft bij welvaart en als die afneemt en mensen meer op elkaar zijn aangewezen, dan wordt alles anders. Maar hoe? Wij kunnen van alles projecteren maar we kunnen het niet écht weten. Een tentoonstelling over wat planten voelen en denken is altijd een product van onze interpretatie. En dat valt niet goed te voorkomen, tenzij we de planten zelf zouden kunnen uitnodigen om een tentoonstelling te komen maken. Maar ik weet niet hoe ik ze dat moet vragen.

Een utopie is altijd een voorstel voor een andere wereld. Die kan misschien niet bestaan, maar je kunt er wel veel interessante vragen over stellen. In hoeverre verschilt zij van de wereld waarin we leven? Zijn er aspecten die we toch op de één of ander manier zouden kunnen realiseren? Dat zijn vragen die deze tentoonstelling oproept. Zou het kunnen? Is het mogelijk om onze wereld anders te zien? Is het mogelijk om ons anders te gedragen in de wereld? Ik hoop dat deze tentoonstelling een dergelijk streven of hoop kan stimuleren en dat het publiek over die vragen zal nadenken.