Marlow Moss – de kunstenaar die bijna onder de voetzool van Mondriaan belandde

We besloten meer onderzoek te doen en bij elk stukje informatie dat we tijdens onze speurtocht ontrafelden, groeide ons enthousiasme. Moss was niet alleen een getalenteerd kunstenaar, ze daagde ook de maatschappelijke normen van haar tijd uit. Moss knipte haar haren kort, kleedde zich in traditioneel mannelijke kleding en veranderde haar naam van Majorie naar Marlow. Daarnaast was ze tot haar dood samen met haar vrouwelijke levenspartner, Netty Nijhoff, wat destijds voor de nodige opschudding zorgde binnen de (kunst)wereld. Moss had een geheel unieke manier van werken die erkenning verdient. Haar motto was: space, movement and light. Dit motto weerspiegelt haar benadering van kunst, waarin beweging en ruimte centraal staan. Waar Mondriaan zijn abstractie van de werkelijkheid vaak benaderde vanuit een gevoel voor harmonie en orde, werkte Moss systematisch en wiskundig, waarbij ze geometrische berekeningen en verhoudingen toepaste. Dit zorgde ervoor dat ze haar composities niet alleen visueel beter kon structureren, maar zo kon ze ook meer dynamiek toevoegen aan haar werk. Zo voegde ze diagonale lijnen toe, en wordt de uitvinding van de dubbele lijn vaak aan haar toegeschreven. De dubbele lijn is een techniek waarbij twee strakke zwarte lijnen, met een kleine ruimte ertussen, over het canvas worden getrokken – een techniek die Mondriaan later zelf ook ging gebruiken, en die uiteindelijk onderdeel uitmaakte van zijn iconische handschrift.
In een van hun briefwisselingen legt Moss haar keuze voor de dubbele lijn uit aan Mondriaan, aan de hand van wiskundige berekeningen. Bij hun eerstvolgende ontmoeting reageert Mondriaan echter dat hij haar uitleg niet helemaal kan volgen, omdat getallen hem weinig zeggen. De tijdgenoten en vrienden inspireerden elkaar over en weer, maar hadden elk hun eigen ideeën en opvattingen. Net als Mondriaan zegt wiskunde mij weinig, waardoor het werk voor mij misschien nog magischer en grootser aanvoelt.

Inmiddels zijn E en ik uitgegroeid tot echte Moss-fans. Deze karaktervolle rebelse kunstenaar spreekt tot onze verbeelding. Ze combineerde persoonlijke en artistieke rebellie, wat haar niet alleen tot een krachtige kunstenaar maakt, maar ook tot een symbool van individuele vrijheid. Elke keer als haar naam ergens genoemd wordt of wanneer we haar werk in een museum tegenkomen voelen we lichte trots en blijdschap: ze krijgt eindelijk de erkenning die ze verdient.

Tijdens een bezoek aan de tentoonstelling Radicaal in Museum Arnhem word ik aan mijn arm getrokken. E, die al in de volgende zaal is geweest, vertelt me enthousiast dat daar werk van Moss te zien is. Radicaal geeft vrouwelijke modernisten de ruimte – kunstenaars die misschien nooit eerder de aandacht hebben gekregen die ze verdienden, of in ieder geval niet in de geschiedenisboeken genoemd zijn. Net als Marlow Moss, die onder de voetzool van Mondriaan terechtkwam, zijn veel vrouwelijke kunstenaars vergeten of nooit erkend. Maar dat wist ik eigenlijk al, hoor ik je denken, en eerlijk gezegd was dat ook mijn eerste gedachte toen ik het museum binnenliep.

Toch vergeet ik vaak hoe verfrissend het is om een zaal vol kunst binnen te lopen, gemaakt door vrouwen en genderdiverse mensen. De meeste werken zijn typerend voor de modernistische periode: vol protest, demonstratie, vurigheid, kenmerken van een nieuwe tijdsgeest. Er is positiviteit, maar ook rauwe emotie. Mijn aandacht wordt getrokken door een serie van vier kleine tekeningen, gemaakt door Hanna Nagel in 1930 en 1931. Ze verbeeldt indringende scènes: een groep mannen kijkt beoordelend naar iets of iemand buiten het kader in wat lijkt op een collegezaal of rechtbank, terwijl een vrouw op de achtergrond zit. De titel luidt De examencommissie. Op een ander werk wordt een vrouw zichtbaar tegen haar wil op een bed getrokken door een man, met de titel Angst eronder. Op de achtergrond zie ik een tikkende klok met daarnaast ‘§ 218’ geschreven. Paragraaf 218 verwijst naar de beruchte Duitse abortuswet die abortus in alle gevallen strafbaar maakte. Pas in 1955 werd de wet zo aangepast dat abortus legaal werd. De serie tekeningen doet me denken aan de sfeer van Het verhaal van de dienstmaagd van Margaret Atwood. Ik krijg kippenvel: dat Nagel dit vastlegde vind ik bewonderenswaardig. Ze leefde in een tijd waarin er nauwelijks de juiste woorden gegeven werden aan verkrachting, misogynie of seksuele intimidatie. Een verkrachting werd eerder als een ‘schandaal’ gezien, waarbij er weinig tot geen aandacht was voor de gevolgen voor het slachtoffer. Hoe krachtig moet het geweest zijn om dit verzet in beeld te vangen? Mondriaan probeerde iets nieuws te schilderen, maar wat Nagel vastlegde, stijgt daar in mijn ogen bovenuit. Het kleine formaat van de tekeningen en de fijne, gedetailleerde lijnen versterken het intieme en kwetsbare gevoel van het onderwerp.

Met een onrustig gevoel vervolg ik mijn weg door de rest van de tentoonstelling, mijn gedachten schieten naar de Amerikaanse verkiezingen, waarvan ik de uitslag op dat moment nog niet weet. Zou Hanna Nagel teleurgesteld zijn geweest als ik haar vertelde wat er nu allemaal gebeurt in de wereld? Zou ze misschien soortgelijk werk hebben gemaakt?

In de volgende ruimte loop ik meteen tegen de geordende, bijna meditatieve lijnen aan van Marlow Moss. Ik slaak een kleine zucht van verlichting en laat de strakke zwarte lijnen en het rode vlak op me inwerken. Een gevoel van trots zwelt opnieuw aan, en ik denk terug aan het bijna naïeve enthousiasme dat ik voelde toen ik voor het eerst ontdekte dat er meer bestaat dan de kunstcanon die mij op school is aangeleerd. Dat er kunstenaars waren die zich, zoals Nagel en Moss, een weg baanden door de kunstwereld van toen, elk op hun eigen unieke manier. Het is belangrijk dat deze kunstenaars die ooit in de schaduw stonden, eindelijk een podium krijgen. Met elk kunstwerk dat opnieuw erkend wordt, herschrijven we de kunstcanon, tot een inclusiever en rijker verhaal. De kunstcanon hoeft geen eenzijdige echo te zijn van het verleden, maar moet een dynamisch verhaal zijn waarin iedereen zich kan herkennen.

Bronnen

Speciale dank aan Florette Dijkstra voor haar onderzoek en reconstructieproject.

Groene Amsterdammer artikel: Van den Bos, A. (2022, 20 april). De dubbele lijn van Marlow Moss. De Groene Amsterdammer. Geraadpleegd op 6 november 2024, van https://www.groene.nl/artikel/de-dubbele-lijn-van-marlow-moss

KZGW artikel (PDF): Bakker, J. (2015). Marlow Moss. Zeeuws Tijdschrift, 26(3), 45-58. Geraadpleegd op 6 november 2024, van https://kzgw.nl/wp-content/uploads/2015/07/ZLD-26.3-Marlow-Moss-Joost-Bakker.compressed.pdf

—

De tentoonstelling Radicaal in Museum Arnhem is nog te zien tot 5 januari 2025.