Manifesta 14 – Verhalen om naar te leven

Na een lange reis kom ik op de eerste avond in Pristina terecht op een etentje voor lokale en internationale kunstprofessionals. Iedereen die naar Pristina is gereisd heeft ongeveer hetzelfde verhaal: het is erg ingewikkeld en vermoeiend om in Kosovo te geraken. Vertragingen in de lucht, op het spoor en op de wegen, grenscontroles, verloren bagage, enzovoort. Gelukkig worden we in het restaurant in de watten gelegd met het lekkerste eten en drinken. Karaffen rakija staan op tafel en de lokale gastheer heft het glas. Hij bedankte ons uitgebreid voor onze komst en sluit af met de hoop dat Manifesta en haar bezoekers “een gevoel van normaliteit” brengen naar Pristina: opdat de mensen van Pristina zich voor even onderdeel zouden voelen van een groter geheel en dat “als Mohammed niet naar de berg komt…”.

Het gesprek dat hierop volgt doet onze eerdere reisverhalen verbleken tot onbeduidend gezeur. Voor de meeste Kosovaren is de omgekeerde reis naar ‘fort Europa’ niet eens een mogelijkheid. Een lokale zangeres vertelt over de denigrerende procedures bij verschillende Europese ambassades in Pristina. Wat heeft zij te zoeken in het buitenland als alleenstaande vrouw? Internationale muziekfestivals haken snel af wanneer duidelijk wordt hoeveel moeite het kost deze artiest uit te nodigen.

Voor de zekerheid eerst een aantal zinnen over Kosovo. In de toenmalige autonome provincie van de Republiek Servië in het voormalige Joegoslavië, woedde eind jaren ’90 een oorlog als gevolg van oplopende spanningen tussen de grote meerderheid etnische Albanezen (meer dan 90% van de totale bevolking) en de Servische autoriteiten. In 1999 intervenieerde de NAVO en verloor Servië de macht. In 2008 riep Kosovo de onafhankelijkheid uit. Servië beschouwt Kosovo nog altijd als afvallige provincie, net als verschillende andere Europese lidstaten.(1) Kosovo is sinds 2016 aspirant EU-lidstaat, maar toetreding middels de vereiste unanieme stemming lijkt nog ver weg. Tot die tijd heeft Kosovo alleen zijn eigen vlag met sterrenhemel, de helft van het aantal op de Europese vlag, verwijzend naar de zes grootste etnische groepen van het land: Albanezen, Serviërs, Gorani, Bosniakken, Turken en Roma.

Kunstenaar Petrit Halilaj schilderde zijn eigen sterrenhemel bovenop voormalig vijfsterrenhotel Grand Hotel Pristina, een icoon van socialistische architectuur dat sinds de bouw eind jaren ’70 geldt als het middelpunt van de stad. De lichten van de sterren en de letters die de naam van het hotel schreven doofden een voor een – totdat Halilaj ze herschikte en nieuw leven inblies. De naam van het hotel veranderde hij in de tekst “when the sun goes away, we paint the sky” en de sterren, bevrijd van hun symboliek van luxe en rangorde, stijgen op naar de hemel en verspreiden zich door de stad. Een poëtische verwijzing naar de veerkracht en verlangens van zijn Kosovaarse landgenoten.

Niet ver van de sterren van Halilaj staat het kunstwerk Under the Sun – Explain What Happened van Flaka Haliti bovenop een ander icoon van de stad: het Paleis van Jeugd en Sport. Een zonsop- of ondergang van militaire materialen van een voormalige NAVO-basis in Kosovo, gecamoufleerd door roestvrijstalen wolken. Een echo uit een recent verleden die opdoemt aan een brandende horizon. Terwijl ik naar boven blijf kijken zie ik op het dak van een ander jaren ’70 gebouw een vrijstaand huis staan, type non-design, dat je normaalgesproken in voorsteden tegenkomt. Met deze interventie Above Everyone verwijst Alban Muja naar de ineenstorting van socialistische huisvestingssystemen die de omslag naar het kapitalistische systeem markeert. Tegelijkertijd is het een ode aan een anarchistische veerkracht: het leven gaat door en we geven het zelf vorm.

Deze drie voorbeelden van interventies in de publieke ruimte door kunstenaars met een lokale achtergrond – Halilaj, Haliti en Muja – benadrukken de urgentie van een open debat over hoe om te gaan met ‘moeilijk’ of ‘betwist’ (architectonisch) erfgoed en de rol die kunst hierin kan vervullen. In veel post-socialistische landen verloopt dit debat moeizaam en zijn overheden huiverig de controle hierover los te laten. Ze zien het als gevaar voor hun project van ‘nation building’ van de jonge onafhankelijke landen. Daarnaast zijn veel machthebbers niet gewend aan inspraak, omdat ze voornamelijk af hebben kunnen kijken bij hun vaak dictatoriale voorgangers. Dit gebrek aan vertrouwen in een bottom-up benadering leidt tot het verwaarlozen en uitwissen van ‘moeilijk’ erfgoed, dat geen eenduidige agenda dient.

In Pristina wordt middels kunst een alternatief geboden door te laten zien dat de complexiteit van de geschiedenis niet uit de weg gegaan hoeft te worden. In plaats daarvan kan er steeds een nieuwe laag van betekenis worden toegevoegd, terwijl andere langzaam naar de achtergrond vervagen. Een mooi voorbeeld is het Partisan Martyrs’ Cemetery Monument, de locatie voor de interventie van kunstenaar Sislej Xhafa. Dit monument werd in 1961 opgericht ter nagedachtenis aan oorlogsslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het ontwerp, met in het midden een globe, verwees naar universele (communistische) broederschap en eenheid. Sinds 1999 dient het tevens als begraafplaats voor soldaten van het Kosovaarse bevrijdingsleger en in 2006 werd de eerste president van Kosovo, Ibrahim Rugova op deze locatie begraven. Vandaag de dag omlijsten de halvemaanvormen van het monument de toekomst van de stad waar in een razend tempo aan wordt gebouwd. Xhafa benadrukt al deze (zichtbare en onzichtbare) lagen door verschillende willekeurige (lijkende) rekwisieten, zoals een benzinepomp, een parasol en een stoel, toe te voegen aan een verhaal, dat nog verteld moet worden.

Ook de andere tentoonstellingen, verspreid over meer dan twintig locaties, tonen veel goeds. Te verwachten, maar daardoor niet minder belangrijke, thema’s als migratie, ecologie, kapitalisme, kolonialisme en speculatie komen uitgebreid aan bod, maar vooral de context-specifieke werken maken indruk. De performance van Astrit Ismaili in dezelfde zaal waar hen als kind samen met hun zus concerten gaven, betekent een emotionele thuiskomst, maar heeft tegelijkertijd iets buitenaards door het samenspel van bewegende lichamen en ijzeren objecten die fungeren als muziekinstrumenten. Hana Miletić maakt foto’s van geïmproviseerde doe-het-zelf reparaties van gebouwen en infrastructuur in de stad en transformeert deze beelden in geweven objecten die aanvoelen aan als pleisters op de wond. Met zijn video-installatie onderzoekt Vangjush Vellahu de levensomstandigheden in Kosovo en vijf andere politieke entiteiten ontstaan vanuit conflict situaties: Abchazië, Noord-Cyprus, Nagorno-Karabach, Transnistrië en Zuid-Ossetië. Marta Popivoda onderzoekt met haar video Yugoslavia, How Ideology Moved Our Collective Body de collectieve belichaming van het interetnische principe van broederschap en eenheid in Joegoslavië aan de hand van gevonden filmmateriaal uit de periode 1945-2000. Ze vraagt zich af hoe deze van bovenaf opgelegde solidariteit zo snel heeft kunnen vervallen in nationalisme, individualisme en kapitalisme?

De Tsjetsjeense historicus Abdurakhman Avtorkhanov beschrijft in zijn boek Empire of the Kremlin: A Soviet Style of Colonialism (1988), dat eenheid en broederschap van naties (hij sprak vanuit zijn ervaring in de Sovjet-Unie) nooit meer is geweest dan een onderdeel van de socialistische propaganda machine, louter ten behoeve van een dictatoriale en imperiale agenda. Toch hint deze biënnale naar dit nostalgische idee van socialisme, die ik ook bij mijzelf herken. Kan het idee van een van boven opgelegde solidariteit meer dan een romantische mythe zijn? En wat kan een nomadische biënnale die ‘Europese waarden’ uitdraagt hierover zeggen? Wat kan ik hier zelf over zeggen? We hebben immers nooit geleefd in deze (post-)socialistische realiteit. “You have no idea!” benadrukt kunstenaar Selma Selman met haar performance waarin ze een half uur lang, als een soort mantra, dezelfde zin herhaalt zonder daarbij haar stembanden en het publiek te sparen.

Ik heb een dergelijke vorm van zelfreflectie en bewustzijn van subjectiviteit (aan de kant van de organisatie) gemist tijdens mijn bezoek aan Manifesta 14. Het had voor hen gesproken als ze de politiek die zij zelf voeren in twijfel zouden trekken en dit zichtbaar zouden maken voor publiek. Zeker binnen de context van deze editie die de, zeker in het Nederlands ingewikkelde, titel draagt “het maakt uit welke werelden werelden werelden: hoe verhalen anders te vertellen” [“it matters what worlds world worlds: how to tell stories otherwise”], zou je verwachten dat allereerst de eigen wereld (het model van de kunstbiënnale) onder de loep wordt genomen. Het was eveneens opvallend dat ik in de teksten op de muren en op het printwerk nergens namen van curatoren heb kunnen vinden. Voordat je verhalen anders gaat vertellen lijkt het mij belangrijk om transparant te zijn over wie zich hieraan waagt.

Net als bij mijn eerdere bespreking van de Documenta sluit ik af met Oekraïne. Ik ontmoette kunstenaar Alevtina Kahkidze bij de werken die zij maakte terwijl ze eerder dit jaar ondergedoken zat in een kelder onder haar buitenhuis in de buurt van Kyiv. In de ‘rustige’ momenten tussen de luchtalarmen door werkte ze samen met haar honden in haar moestuin en ontwikkelde een interesse in de politiek en het pacifisme van planten. Naast Alevtina reisde er op uitnodiging van Manifesta een delegatie Oekraïense kunstprofessionals af naar Pristina om plannen te maken voor de 17^e editie van de nomadische biënnale in Kyiv in 2028. Het zal misschien vroeg zijn, maar ik hoop dat de verhalen van veerkracht verteld op deze Manifesta zullen weerklinken in naoorlogs Kyiv.