Laten zien dat je er was – met zanger Toverberg naar Museum van de Geest

Om te beginnen eerst een stukje songtekst, uit het nummer Het hek is van de dam dat Toverberg eind vorig jaar uitbracht, boven een eenvoudig drumritme en pulserend gitaarlijntje zingt hij: ‘En ik ben dan die man met een gitaar / wit en gezegend met een mooie stem, diploma’s en een gezin, / in een jarendertighuis in de Randstad, / met een boekenkast / vol met Russen / en een schilderij aan de muur / dat eigenlijk een TV is.’Zelfbewust bezingt de singer-songwriter (Lars Kroon, 36) zijn privileges. De Brace-verwijzing moet ironisch zijn: Toverberg klinkt fraai, maar zijn stem is ook gebroken. Dat jarendertighuis klinkt te mooi om waar te zijn. De Russische literatuur, het schilderij aan de muur: cultureel kapitaal! Oh, het is eigenlijk een televisie: consumentenluxe!
Een comfortabel leven. Een tikje irritant ook om naar te luisteren, maar je voelt (gelukkig) dat er iets knaagt.

Nu weten we met wie we op stap gaan.

Voor ons gezamenlijke museumbezoek kiest Kroon de tentoonstelling For the Love of Art in het Museum van de Geest, in het gebouw van de Hermitage aan de Amstel in Amsterdam. For the Love of Art is een presentatie van de collectie ‘outsider art’ die het museum over mentale gezondheid in de afgelopen tien jaar heeft aangelegd.

We voelen allebei wat ongemak bij de term ‘outsider art’ (die door het museum wel wordt gebruikt), merken we op voordat we naar binnengaan. Want wie bepaalt wie insider is en wie outsider? Maar welke term gebruik je dan? ‘Naïeve kunst’ wordt ook wel gebruikt, maar dat klinkt ook alsof je de kunstenaar tekortdoet. Het museum zelf heeft het over kunst die ‘een stukje van de innerlijke wereld blootgeeft’, kunst die doet denken aan ‘je eigen geest in staat van verliefdheid, waar je vol overgave handelt en er bijna geen ruimte is voor invloeden van buitenaf.’ Het gebruikt onder andere het motto: ‘Ontdek het kunstwerk tussen je oren’.
‘Ik hou van directe kunst, die een krachtige innerlijke wereld toont’, zegt Kroon. ‘Ik vermoed dat we die kunst hier wel kunnen vinden.’

Directe kunst dus. De muzikale route van Kroon is eigenlijk ook een route naar een soort puurheid of eerlijkheid, als een ui waar je langzaam de laagjes van afpelt. Hij begon als bassist van de succesvolle rockband Go Back To The Zoo. ‘Die begonnen we met vrienden voor de lol, maar we werden algauw erg succesvol. Een beetje té succesvol eigenlijk: het werd een bedrijf, met management, crew, allerlei belangen. Ik ben ontzettend trots op wat we met die band in tien jaar hebben bereikt, en het was een ontzettend leuke tijd, maar ik ben er ook erg trots op dat we dat later ook bewust kapot hebben gemaakt. Op een gegeven moment kozen we er liever voor om als de punkband St. Tropez voor een kratje bier op te treden in Londen, in plaats van als Go Back To The Zoo in Nederland voor 10.000 euro.
Het leukste van muziek is dat je vrij bent om te maken wat je wilt, dat lukt het beste als er niet enorme belangen omheen hangen.’ Als soloartiest – eerst als Lars and the Magic Mountain, later als Toverberg – bracht Kroon twee Engelstalige albums uit: Everything Looks Good From Here (2020) en Happy Life (2021). Zijn aankomende album Tranen in de wind is voor het eerst Nederlandstalig.

We lopen naar het eerste werk van For the Love of Art. Op een enorme uitgeklapte kartonnen doos schilderde Ton de Haan in 2010 zijn versie van het Laatste Avondmaal, met cartooneske apostelen voor een knalrode achtergrond, en Jezus voor een hemelsblauwe poort. De onvermengde kleuren knallen van het karton. Rood! Blauw! Kroon: ‘Dit vind ik gelijk geweldig. Het is zo compromisloos.’

De collectiepresentatie wordt doorsneden door de enkele wanden van de tijdelijke expositie 31553580 (obsessie) voor nummers & schema’s, die is samengesteld door kunstenaar Jan Hoek en curator Hanne Hagenaars. 31553580 is te herkennen aan muren met ruitjespatroon, en drukke werken vol ingewikkelde cijferschema’s. ‘Zullen we die overslaan?’ stelt Kroon voor. ‘Ik word altijd zo ongemakkelijk van cijfers. Zo intimiderend, maar ook wel jammer eigenlijk, want ik ben fan van Jan Hoek.’ Met zijn stichting is Jan Hoek ook de drijvende kracht achter de tentoonstellingsruimte en galerie die voorheen Outsiderland heette en sinds kort No Limits! Art Castle heet, ook vanwege het ongemak met de term ‘outsider’.

Vroeger verzamelde Kroon gevonden boodschappenlijstjes, vertelt hij terwijl we de ingewikkelde systemen van 31553580 passeren. ‘Zo intiem, en je kunt er een heel verhaal bij verzinnen: is dit van een ongelukkige single? Eet-ie eigenlijk wel gezond?’

Iets verderop hangen de werken van Ria Mul. Zij schilderde een reeks medische instrumenten in felle kleuren: een blauwe gasfles, witte slangen, een zwarte pomp, oranje containers en een zilveren spuit. Overzichtelijk en helder, totdat je je realiseert dat je geen idee hebt wat voor instrumenten dit zijn.
‘Wat ik ook prachtig vind, is hoe prominent ze haar handtekening heeft neergezet’, zegt Kroon.
Op ieder doek staat inderdaad in forse letters: ‘RIA’ hard, hoekig, tegen een monochrome achtergrond.
‘Een kunstwerk signeren is sowieso best iets vreemds: je zet je naam erop en dan is het af.’

‘Maar zelf heb je niet zo lang geleden ook zoiets gedaan’, zeg ik tegen Kroon. In Hartelijke groeten zingt Toverberg: ‘Terwijl ik met zonder handen rij, / zing ik hard dat ik er was / Hartelijke groeten, Lars.’
Dat klinkt alsof hij zijn muziek signeert.
‘Ja, haha, eigenlijk draait dat daar wel om: de wens om iets achter te laten en te laten zien dat je er was. Jezelf onsterfelijk maken. Ik moet ook denken aan dat beroemde kunstwerk van Marinus Boezem, waarbij hij een vliegtuigje de lucht liet signeren. Heel slim, en heel conceptueel. Dat zijn eigenlijk de twee uitersten die ik het liefste heb ik de kunst: of heel conceptueel, of juist heel intuïtief en puur. Alles daartussenin is snel middelmatig.’

De felgekleurde schilderijen van RIA zijn zeker een krachtig bewijs van haar bestaan – kraakhelder, en tegelijk schitterend mysterieus. Naast de medische instrumenten (misschien hebben we dat medische er zelf bij bedacht, het zou ook een fietspomp kunnen zijn) hangt een schilderij met mummievormige pindaschalen, waaruit plantjes groeien. Je ziet het plezier waarmee ze gemaakt zijn.

Krachtig zijn ook de zwart-witte figuren van Wendel Kerwhen. Op een eenvoudig wit vel papier tekende hij met wilde halen een zwarte man, voorovergebogen, kromme rug, en met gigantische handen. We vinden het moeilijk te zeggen waarom die tekening precies zo goed is. Het oogt in balans, krachtig en direct. Iets dat opvalt: er steekt een hand achter zijn hoofd uit, en een grote hand naar voren. Het is alsof de man het hele papier wil bedekken, of dat de kunstenaar vooral dacht: hier is nog lege ruimte, hier kan wel een hand komen. De ruimte die je gegeven is moet je efficiënt vullen.

Kroon vertelt waarom hij in het Nederlands is gaan zingen. ‘Ik heb hiervoor twee Engelstalige albums gemaakt. Ik wil het liefst ieder jaar een album maken en toen ik voor deze plaat ging zitten heb ik mezelf afgevraagd: wat zou nu het ongemakkelijkste zijn om te doen? Dat was in het Nederlands zingen, dus dat ben ik gaan doen.’ Die nummers maakt hij niet met een grote band, maar in zijn eentje. ‘Dat is ontzettend spannend. De vraag is eigenlijk telkens: als ik alles weghaal, is wat er dan overblijft nog goed genoeg? Als het goed is wel.’

Voor de hoes van zijn aankomende album koos Kroon ook voor een werk van een ‘outsider’ kunstenaar: een prachtige zwart-wittekening van een zebra van Derk Wessels, die – ontdekken we terwijl we hem googelen – ook in het Museum van de Geest heeft geëxposeerd. ‘Ik ben zijn werk online tegengekomen. Hij werkt in het Utrechtse atelier De Wijde Doelen, daar ben ik langsgegaan, dan krijg je een grote map vol met tekeningen te zien en daar heb ik er één uitgekozen.’

For the Love of Art bestaat met name uit schilderijen, tekeningen en enkele sculpturen. Daarnaast is er één videokunstwerk. De digitale-animaties van Abraham Diop zijn futuristische, gelaagde tekeningen over aliens en ufo’s en mensen op de dansvloer. De tekeningen lijken in Microsoft Paint gemaakt. Een van de werken heet Feestcabine met slingers. ‘Dat zou een geweldige albumtitel zijn’, reageert Kroon enthousiast. ‘Wat ik ook fascinerend vind: de kunstenaar heeft op een gegeven moment bepaald: dit is af. Wanneer bepaal je dat?’

Later, in het museumcafé, herhaal ik die vraag. Wanneer is een kunstwerk of nummer eigenlijk af? Kroon blijkt een behoorlijke formule te hebben: ‘als het zegt wat ik wil dat het moet zeggen, maar ook iets meer zegt dan dat. Iets dat je niet onder controle hebt, niet vooraf hebt bedacht. Als je het terughoort of terugziet en denkt: ja, wat ik erin stopte dat zit er nu in, maar er gebeurt ook iets dat je niet in de hand hebt. In mijn geval is dat meestal het licht absurde.’
Ik moet denken aan het kunstwerk uit Het hek is van de dam dat tegelijk een televisie is.

Wat veel werken in het Museum van de Geest en de muziek van Toverberg gemeen hebben is het rauwe, directe karakter van een goede eerste schets. ‘Met muziek maken herken ik dat heel erg: dat de eerste take altijd het beste is, die heeft een bepaalde kracht – die je in vervolgopnames maar moeilijk kunt evenaren.’
Je kunt eindeloos blijven zoeken naar de beste manier om je ‘innerlijke wereld’ vorm te geven, om te laten zien dat je er bent. Maar misschien is je eerste intuïtie wel de beste. Dat inzicht, gecombineerd met het zichtbare plezier van het maken, gewoon het maken, is zeker de aanstekelijke kracht van For the Love of Art.