Kunstenaars over een werk dat hen raakte – Katja Heitmann over mimegroep Bambie

Katja: “In 2011 zag ik voor het eerst een voorstelling van mimegroep Bambie. De voorstellingen van Bambie zijn altijd genummerd, en dit was nummer 15. In het stuk zag je zes clowns dingen van elkaar jatten. Thematisch ging het geloof ik over het stelen van artistiek eigendom. De performers speelden grotesk, waren niet perse mooi verkleed en hadden allemaal een eigen huisje op het toneel. Ze verzonnen trucs waarmee ze, bijvoorbeeld, een kopje van de ander konden stelen. Wat me bovenal raakte was de fysicaliteit van die ruziënde, lelijke mensjes. Ze beeldden het thema niet letterlijk op het podium uit, maar benaderden het fysiek. Je zag een heldere en technisch goed uitgevoerde vorm die volledig samenviel met de inhoud. Aha, dacht ik: er bestaat dus een vorm van podiumkunst waarin het lichaam zo wordt ingezet dat het begint te vertellen.”

“Ik studeerde op dat moment aan de dansacademie in Tilburg, waar de focus aanvankelijk vooral lag op de technische uitvoering van bewegingen. Een plié, bijvoorbeeld, werd meestal niet ingezet om iets mee te zeggen, maar om techniek en virtuositeit mee te tonen. Dans draait geloof ik ook niet perse om betekenis, dans kan ook gewoon dans-om-de-dans zijn, de Weense wals ofzo. Misschien kwam het doordat ik ben opgegroeid in een dansschool, maar persoonlijk was ik op dat moment helemaal klaar met pasjes zetten om virtuositeit te tonen. Ik vond dat leeg. Vandaar dat ik, wanneer ik op de academie de opdracht kreeg om een dansfrase te maken, vaak niet goed wist wat ik moest doen. Dan dacht ik: ik kan nu zijwaarts bewegen, ik kan mijn arm omhoog doen, ik kan hem naar beneden doen – maar waarom zóu ik dat doen? Ik kon geen keuzes maken, want ik had geen reden om te bewegen. Daardoor twijfelde ik of ik wel choreografe kon worden. ‘Misschien ben ik niet creatief genoeg’, dacht ik. Toen ben ik strategieën gaan bedenken die me houvast gaven. Ik ontdekte dat het voor mij makkelijker was om fysieke vormen te vinden wanneer ik vanuit een vraag of thema werkte. Ik wilde de techniciteit van een danser op zo’n manier gebruiken dat het lichaam de inhoud niet illustreerde, maar uit zichzelf begon te vertellen. Ik wilde dat het lichaam een betekenisdrager werd.”

“Soms zie je iemand iets doen waar je zelf al een hele tijd mee bezig bent en dan denk je: ‘ja, precies dit.’ Dat had ik bij Bambie en ik had het een tijdje terug weer, toen iemand me op de leer van Étienne Decroux wees. Decroux was een van de grote mimers van de vorige eeuw en wilde ook dat het lichaam uit zichzelf vertelde. Hij was daar zo radicaal in dat hij zijn studenten een gezichtsbedekkende muts opzette, zodat hun mimiek het fysieke proces niet verstoorde. Volgens Decroux creëert niet de emotie de motie – maar andersom: het is de beweging die uiteindelijk emotie creëert. Dat principe hanteer ik ook. Wanneer mijn dansers een oude man laten zien is het startpunt niet: je voelt je oud en daarom beweegt je lijf op deze manier, maar andersom: omdat je in de houding van een oud persoon staat vóel je het oude lichaam. Wanneer mijn dansers een angstig kind laten zien leven ze zich niet vooraf in die angst, maar ervaren ze de anatomie van de angst doordat ze hun rug krommen en in een hoekje kruipen.”

“Achteraf denk ik dat ik in het stuk van Bambie niet alleen de vorm, maar ook het mensbeeld dat erin doorklonk herkende. In de voorstelling zit een solo waarin een volwassen, mannelijke acteur zó graag iets wil hebben wat hij niet krijgt, dat hij uiteindelijk transformeert in een schreeuwend, huilend kind. Hij deed dat zo geloofwaardig dat ik op dat moment daadwerkelijk dacht: hier zit een kind. En hij bereikte dat enkel met zijn lichaam – er was geen tekst. Een andere clown was, als ik het me goed herinner, vooral op zoek naar liefde en probeerde die liefde van iemand anders te stelen. Dat vind ik nog steeds ontroerend. Dat je denkt: ‘ah, die kleine mens, die zo aan het vechten is – hij wil eigenlijk vooral erkenning van de ander, maar dat is nu net iets wat je niet kunt stelen’.”

“Het blootleggen van de kern van de mens is voor mij altijd al een belangrijk thema geweest. Wel geloof ik dat ik vroeger een stuk cynischer te werk ging. Op de academie eindigden mijn voorstellingen vaak met een heftige herhaling van een beweging, waardoor het lichaam als het ware ‘crashte’. Zo van: uiteindelijk gaan we toch allemaal ten onder. Mijn werk had een macaber randje. De voorstelling Che-Sel-Lüch ging bijvoorbeeld over de mens die wil feesten en maar blijft feesten en daarmee niet wil stoppen – ook al is er eigenlijk niets meer om voor te feesten. Bij een andere voorstelling, Eggs Are Good For Your Hair, werkte ik met een koorddanseres op een slap koord. Ze droeg hoge hakken, haar jurk zat vol rauwe eieren en haar opdracht was om, balancerend op dat slappe koord, alle eieren uit haar jurk te laten vallen. Voor mij was dat volstrekt logisch: alle elementen in die voorstelling stonden symbool voor de wijze waarop we onszelf doelen stellen en die proberen te bereiken – terwijl we onszelf daarbij tegelijkertijd in de weg zitten. Je wilt iets voor elkaar krijgen, maar door alle routines en verplichtingen waar je vindt dat je aan moet voldoen maak je het jezelf te moeilijk, waardoor je in een strijd terechtkomt. Ik werkte destijds graag grotesk en hilarisch, inmiddels is mijn werk minimaler. Ik wil betekenis nu puur in het lichaam vinden, dus alles daaromheen moet weg.”

“In de dansschool waar ik opgroeide leerden mijn ouders iedereen dezelfde passen. In het geval van de Weense Wals zijn dat drie stappen, want het is een driekwartsmaat. Als kind vond ik het fascinerend om te zien dat sommige stellen daar bijvoorbeeld vijfeneneenhalve stap van maakten. Meestal waren die mensen zo op elkaar ingespeeld dat het hen ook daadwerkelijk lukte om op die manier de wals te dansen. Mijn ouders corrigeerden die stellen niet: ze zagen de passen enkel als een middel om het doel, de dans, mee te bereiken. Ik denk dat dat een goede benadering is. De passen van de wals creëren een uniformiteit waardoorheen de verscheidenheid zich kan tonen – en in die verscheidenheid schuilt schoonheid.

Uiteindelijk zijn we allemaal mensen die worstelen en pogen. Juist dat worstelen kan ontroerend en betekenisvol zijn – en mooi ook, om naar te kijken, want het is zo menselijk. Het zijn de dingen die data niet kunnen vangen, die praktisch gezien onmeetbaar zijn. Wanneer je de hedendaagse archieven van de mensheid bekijkt, zie je vreemd genoeg dat de mens haast volledig tot een verzameling data wordt gereduceerd; tot een collectie uniforme gegevens. Ik vraag me af of dat werkelijk is hoe we onthouden willen worden. Met Motus Mori Institute probeer ik een andere geschiedenis te schrijven. Ik wil een archief creëren waarin de meest essentiële, paradoxale kern van de mens bewaard wordt. Het is een poging om het onmogelijke te creëren: een archief van menselijke bewegingen.”

‘Motus Mori Museum’ van Katja Heitmann is van 29 juni t/m 24 juli elke woensdag t/m zondag te zien in Leeuwarden (Arcadia, h47).

‘Bambie begrijpt het’ is tot en met 19 juni te zien op OEROL. Bambie 20 gaat in het najaar op tournee.