kunst over kunst in The End of Fear

Toen het schilderij van Barnett Newman voor het eerst in het Stedelijk Museum in Amsterdam op zaal hing zorgde dat direct voor een schok. Het publiek kreeg  met het gigantische doek het abstract-expressionisme zonder genade in het gezicht gesmeten. Het Stedelijk ontving talloze boze brieven van toeschouwers die Newmans kunst te radicaal vonden en de aankoop belachelijk. In 1986 bereikte de ophef een hoogtepunt toen een bezoeker het doek met een stanleymes te lijf ging.

Wat volgde was een omstreden restauratie door de Amerikaan Daniel Goldreyer. Hij zou in plaats van een reversibele restauratietechniek te hebben toegepast gewoon kozijnverf en een verfroller gebruikt hebben. De aanslag op het doek en de daaropvolgende ingrijpende restauratie zorgde eind jaren tachtig voor een hoop commotie in de Nederlandse kunstwereld. Kunstexperts discussieerden over de vraag of het werk na de restauratie nog even (intrinsiek) waardevol zou zijn als het origineel voor de aanslag, of dat met de restauratie het werk voor een tweede keer vernield zou zijn als ware het een ‘dubbele moord’.

Het Stedelijk Museum en de gemeente Amsterdam probeerden na de restauratie Goldreyer aan te klagen voor nalatigheid waarna zij zelf werden aangeklaagd wegens smaad. Vijf jaar lang procederen werd uiteindelijk beslecht in een schikking waarbij het Stedelijk Museum en de Gemeente Amsterdam een schadeclaim hebben betaald en moesten beloven zich nooit meer negatief uit te laten over de restauratie van Goldreyer.

Barbara Vissers nieuwste kunstwerk tracht dit tumultueuze stukje kunsthistorie opnieuw leven in te blazen. Haar film The End of Fear (2018) vertelt op een collage-achtige manier, waarin heden en verleden door elkaar lopen, wat er zo interessant is aan dit verhaal en tracht nieuwe vragen te stellen. Visser neemt de tijd om het verhaal van het originele schilderij, het toegetakelde doek en het gerestaureerde werk op een detectiveachtige wijze (met langzaam opdoemende zinnen uit brieven en memo’s) te ontvouwen. De video geeft een genuanceerd beeld van de persoonlijke en juridische belangen die spelen binnen het verhaal van dit abstracte schilderij.

End jaren tachtig werden wellicht niet de juist vragen gesteld in de discussie rondom de vernieling en de restauratie, aldus Visser. Wie precies aansprakelijk is voor de omstreden restauratie is niet de meest interessante vraag terwijl dit wel de discussie jarenlang gedomineerd heeft. Ze wijst in de film dan ook niet zozeer één schuldige aan. Ze tracht eerder de kwestie aan te grijpen om vragen te stellen over wat kunst is en hoe ver de identiteit van een kunstwerk reikt. Wanneer is een kunstwerk nog origineel en wanneer houdt het op met bestaan?

Still, The End of Fear – Barbara Visser

Deze aanpak komt overeen met de thematiek van Vissers eerdere werk. Zo is een bekender werk van haar het werk Detitled (2000) waarin ze beroemde design-klassiekers mutileert en zo vragen oproept over de identiteit van die iconische meubels. In het geval van The End Of Fear pakt ze een bekend kunstwerk dat gemutileerd is en probeert over dit kunsthistorisch een nieuw filmisch essay te presenteren met vragen als: In hoeverre veranderde de identiteit van Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue na de aanslag en vervolgens na de restauratie?

De film wordt dan ook pas echt interessant als de toegankelijke, documenterende stijl plaats maakt voor een meer filosofische benadering van het onderwerp. Dit doet Visser door een hedendaagse schilder te introduceren in de film. Visser heeft kunstenaar Renske Enckevort gevraagd om een replica van Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue te maken. Dit zijverhaal voegt een interessante lading toe aan de film omdat het speelt met het idee dat een replica wellicht meer zou kunnen lijken op het originele doek dan het gerestaureerde origineel. Als een werk technisch op exact dezelfde manier gemaakt wordt, is dit dan hetzelfde werk? Of is een werk meer dan een scheikundige analyse van de verschillende verflagen en een specifieke toets van de kunstenaar?  Of Enckevorts werk daadwerkelijk Newmans schilderkunsten evenaart wordt uiteindelijk in het midden gelaten. Dit lijkt ook niet het doel van Visser te zijn.

Wat dan wel Vissers intentie is, komt het beste naar voren in een beslissende scene waar we een gesprek zien tussen Enckevort, Visser en haar advocaat. Het gesprek gaat over de problematiek rondom de authenticiteit van het werk. Ze denken hardop na over eventuele obstakels die kunnen ontstaan voor de film vanwege copyright en wie nou eigenlijk de eigenaar en maker van het doek is. Onverwachts raakt Enckevort van streek. Ze zegt dat ze zich ondergewaardeerd voelt, zij heeft in haar eentje maandenlang gewerkt om háár schilderij te maken en nu wordt haar werk en haar zwoegen gereduceerd tot een juridisch en logistiek probleem. Enckevort wordt er pijnlijk aan herinnert dat het kunstwerk waar het hier om gaat het project van Visser is, en niet haar schilderij.

In eerste instantie analyseert Visser de geschiedenis van Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue alsof de film een conventionele documentaire is. Een documentaire over een verhaal waar bijna alles al over is gezegd. Wanneer Visser niet alleen reflecteert, maar juist actief ingrijpt en speelt met haar rol als opdrachtgever en kunstenaar, krijgt de film een diepere laag. The End of Fear veranderd dan ineens in een zelfbewust kunstwerk dat niet alleen Newmans schilderij, maar ook zichzelf met volle overgave stort in een identiteitscrisis.

The End of Fear (70 min, 2018) draait nu in meerdere bioscopen in het land.
Zie de trailer: https://www.youtube.com/watch?v=0WBDkno_Dv4