Kunst kijken als therapie – afstuderen met Birthe Bommer

Birthe studeert dit jaar af als docent beeldende kunst en vormgeving aan de Willem de Kooning academie. Voor haar afstuderen ontwikkelde ze bij Kunstuitleen Rotterdam een methode voor Slow Looking: het lang en uitgebreid kijken naar kunst, waarbij vertraging, bewustwording van de waarneming en het verkrijgen van zelfinzicht centraal staan.

Kun je mij iets vertellen over Slow Looking? Moeten we langzamer naar kunst gaan kijken?
“Ik kwam in aanraking met Slow Looking tijdens mijn minor Kunst en Cultuurmanagement. Ik deed daar een onderzoek naar de popularisering van musea. Er komen steeds meer blockbuster tentoonstellingen, en musea lijken steeds meer commerciële belangen voor een kwalitatieve kunstervaring te stellen. Ik bedacht toen dat het mooi zou zijn als mensen weer rustig naar kunst zouden kijken. Dat is best een opgave in een wereld waarin we niet meer gewend zijn om rustig aan te doen. Tijdens dat onderzoek stuitte ik op de beweging in de kunstwereld die wil stimuleren dat mensen bewuster naar kijken: slow looking.
We zijn heel erg gewend om vanuit kennis naar kunst te kijken. Je stelt in een museum al snel de vragen: wat weet ik hierover? Of wat heeft de kunstenaar ermee bedoeld? Slow looking stelt in plaats van het werk, de aanschouwer centraal. Het is de bedoeling dat je het werk vanuit je gevoel benadert.”

Hoe doe je dat precies, een werk vanuit je gevoel benaderen?
“Als museumeducator is het belangrijk om handvaten aan te rijken voor het proces van slow looking. Tijdens mijn stage bij Kunstuitleen Rotterdam heb ik daarom een soort stappenplan opgezet waarmee mensen een werk kunnen benaderen. Allereerst begin je met aangeven hoe je je op dat moment voelt: dat bepaalt namelijk voor een groot deel hoe je naar een kunstwerk kijkt. Wanneer je een werk hebt uitgekozen ga je eerst kijken naar de beeldaspecten: wat doen de lijnen met me, wat voel ik bij het kleurgebruik en het contrast? Sommige mensen geven bijvoorbeeld aan dat bepaalde aspecten hen onrustig maken, of een bepaald symbool doet iets met ze. In een volgende stap onderzoeken we de zintuigelijke waarneming van het kunstwerk, dat verder gaat dan alleen kijken. Uit mijn onderzoek met proefpersonen is gebleken dat mensen heel goed konden verbeelden hoe het zou zijn als een schilderij, bijvoorbeeld, meer waarneming zou toestaan. Door het kijken naar een kunstwerk kun je je inbeelden dat er een bepaalde geur, of een geluid bij hoort. Een kunstwerk kan echt iets doen met je lijf.
Ik heb zelf ook een tentoonstelling georganiseerd waarin de bezoekers de opdracht kregen om volgens de methodiek naar een werk te kijken. Er hing een groot, abstract schilderij van Jentius Hogerdijk. Het overgrote deel van alle bezoekers gaf aan zich beter te voelen door het schilderij. Hoewel het helemaal niet figuratief is, associëren mensen er bijvoorbeeld de zee bij.
In mijn methodiek wilde ik dat mensen dieper reflecteren op het kunstwerk door het schrijven van een brief. Aan de hand van één of meerdere van de zeven functies van kunst die ik ze voorleg gaan ze kijken wat de betekenis is die zij persoonlijk aan het werk geven. Die zeven functies zijn herinnering, hoop, troost, balans, zelfinzicht, persoonlijke groei en waardering. De Britse filosoof Alain de Botton heeft een theorie dat kijken naar kunst écht therapeutisch kan werken. Dat gegeven heb ik in deze stap als uitgangspunt genomen. Uit mijn onderzoek bleek dat de meeste mensen aangaven dat, wanneer ze echt de tijd namen om bij een werk stil te staan, ze zelfinzicht en persoonlijke groei vergaarden.”

Hoe zorgt het kijken naar een kunstwerk voor persoonlijke groei?
“Ik geloof dat je door slow looking echt iets nieuws over jezelf kunt leren. Soms kan je door kunst beter verwoorden wat je voelt, of je legt een connectie met bijvoorbeeld een herinnering. Soms gaat de inhoud van een werk de confrontatie met je aan of geeft het je nieuwe inzichten.”

Je methodiek is speciaal ontwikkeld voor millenials. Heeft deze generatie meer moeite met bewust kijken naar kunst?
“Ik heb vooral gekeken naar welke mensen baat hebben bij vertraging. Millenials ervaren een specifieke druk zoals prestatiedruk en de druk van het maakbaarheidsideaal. Slow looking kan je in een andere mentale en fysieke staat brengen.”

Foto: Tentoonstelling Ont-moet mij met werken uit de collectie van Kunstuitleen Rotterdam