‘Kunst kan een heel menswaardig aspect toevoegen aan het einde van het leven’ – in gesprek met Cas van Dijk (HKU)

Cas van Dijk studeert af van de opleiding Docent Beeldende Kunst en Vormgeving aan de HKU en liep zijn afstudeerstage bij de projectleider Kunst en Cultuur in de zorgorganisatie AxionContinu in Utrecht. Ik belde met hem over een bijzondere functie en het belang van kunsteducatie in de zorg.

Je bent student aan de opleiding docent beeldende kunst en vormgeving. Hoe ben je bij een zorgorganisatie terecht gekomen? 
‘‘Toen ik afgelopen september ging beginnen met mijn afstudeerstage heb ik contact gezocht met het LKCA (Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst) en zij verwezen me door naar AxionContinu, een zorgorganisatie in Utrecht en omgeving met 16 locaties waar ze als een van de weinige zorgorganisaties in Nederland een projectleider kunst en cultuur hebben.

Alles dat met kunst en cultuur te maken heeft kwam op ons bordje: van galeries afgaan om kunstwerken te kopen voor de woningen, tot projecten zoals de Pop-up expositie, waarbij bewoners hun werk tonen in twee rijdende kasten die langs alle locaties gaan. Op een aantal locaties hebben we ook ateliers, waar bewoners zelf kunst maken. In een van die ateliers begeleidde ik ook mensen. 

Een van de grotere cultuurprojecten van AxionContinu is Utrecht Museumdag, dat uit drie onderdelen bestaat. Tijdens ‘‘Vrijdag Museumdag’’ worden bewoners met een busje opgehaald en krijgen ze een rondleiding in een museum. Daarnaast hebben we ‘‘Museum voor één dag’’, waarbij kunstwerken uit musea voor één dag naar de zorginstelling gaan, zodat mensen die hun woning niet uitkunnen ook naar kunst kunnen kijken. Sinds kort is daar ook een app bijgekomen, waarin bewoners op een tablet kunstwerken uit Utrechtse musea op hoge kwaliteit kunnen bekijken.’’

De afgelopen maanden was dat natuurlijk niet mogelijk…
‘‘In de zorginstellingen waren de effecten van het coronavirus natuurlijk dramatisch. Je kunt dan wel aankomen met allerlei leuke projecten, maar de stemming is er gewoon niet naar. We hebben vooral gekeken hoe we de middelen die we voor Kunst en Cultuur hebben op een passende manier konden inzetten. De tablets die wij hebben werden nu bijvoorbeeld gebruikt om te videobellen met familieleden. 

Wel zijn we de afgelopen maanden achter de schermen bezig geweest. Zo hebben we een project ontwikkeld dat de ‘KunstWerkBox’ heet. We hebben een boek samengesteld met 16 opdrachten die ontwikkeld zijn door Utrechtse beeldende kunstenaars en schrijvers. Dat boek is in een box gekomen met allerlei materialen voor het maken van de opdrachten. Zo slaan we twee vliegen in een klap: we steunen Utrechtse kunstenaars en geven onze bewoners die hun woning niet konden verlaten, iets te doen. Deze week gaan er 550 boxen naar onze locaties en andere zorginstellingen.’’ 

Je bent opgeleid tot docent. Hoe kwam dat van pas bij AxionContinu?
‘‘Als docent heb je een soort ‘vertaler’ functie. Jij hebt de kennis van kunst en die wil je aan een bepaalde doelgroep overbrengen. We worden opgeleid om die vertaling, die brug, te maken. In een zorginstelling is de doelgroep heel gemengd: er zitten mensen bij die universitair geschoold zijn, maar ook mensen die na de basisschool zijn gaan werken. Daarnaast is de top-down verhouding die er tussen een docent en leerlingen op een middelbare school is heel anders: je toetst de mensen niet en je werkt ook minder echt naar een bepaald doel toe. In de zorginstelling ben ik bezig met mensen begeleiden in hun persoonlijke proces, op een manier waarop het zijn of haar welzijn goeddoet, maar dat ze ook stappen ondernemen. Je moet op het individu inspelen en heel erg naar de ander luisteren. Nu wordt er vaak van de welzijnsmedewerkers verwacht dat ze dit begeleiden, terwijl wij hier als kunstdocenten volgens mij zoveel aan bij kunnen dragen.’’  

AtelerTOP in ‘t Huis aan de Vecht

Waarom is kunstonderwijs in een zorginstelling volgens jou zo van belang?
‘‘Ik ga ervan uit dat kunst in een mensenleven van belang is. Zodra je dat niet meer zelf kan faciliteren, dan vind ik dat er mensen moeten zijn die dat voor jou kunnen doen, en die dat op niveau kunnen doen. 

Het mooie van kunst maken en naar kunst kijken is dat je autonoom kan en mag zijn. In een omgeving waarin er voor je bepaald wordt wat je gaat eten, hoe laat je opstaat en hoe laat je gaat slapen is dat echt heel waardevol. Als je naar kunst kijkt mag je daar je eigen interpretatie van geven en je eigen gevoelens bij hebben. Tegelijkertijd daagt het uit en zet het aan tot denken. Ik denk dat je dit in goed kunstonderwijs moet stimuleren. En hetzelfde geldt voor actieve kunst participatie: je mag zelf bepalen waar je begint, wat je stappen zijn en waar je eindigt. Kunst kan een heel menswaardig aspect toevoegen aan het einde van het leven.’’ 

Cas van Dijk door Femke Lockefeer