“Kunst is een oefenterrein voor empathie” – in gesprek met Olivia Laing

“Vaak sluit ik een boek af met een onbeantwoorde vraag die me naar het volgende boek leidt. Toen ik The Lonely City af had, realiseerde ik me dat ik steeds weer uit kwam bij kwesties over lichamen: seksuele lichamen, zieke lichamen, afwijkende lichamen, protesterende lichamen, lichamen in crisis. Tegelijkertijd stond het nieuws ook vol met verhalen over lichamen in gevaar. 2015 markeerde het begin van de vluchtelingencrisis en de wereldwijde opkomst van extreemrechts, die leidden tot de Brexit en de verkiezing van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten. Ik wilde begrijpen waarom bepaalde lichamen worden gestigmatiseerd en onderworpen aan geweld en ik wilde ook mijn onderbuikgevoel onderzoeken; dat hoewel ons lichaam erg kwetsbaar is, het ook een gemeenschappelijke bron van kracht vormt. In de vijf jaar die volgde schreef ik over de grote vrijheidsstrijd van de twintigste eeuw, waarbij ik lichamelijke kwesties als ziekte, seks, geweld, opsluiting en burgerlijke ongehoorzaamheid onderzocht. Ik wilde begrijpen waarom we weer op zo’n hachelijk punt zaten en wat we eraan konden doen.”

“Ja absoluut. Het was heel vreemd om een boek over macht en kwetsbaarheid af te maken net toen de pandemie begon, met zijn wereldwijde illustratie van hoe kwetsbaar ons lichaam is. Ik denk dat het mensen echt heeft laten zien hoe verbonden we met elkaar zijn. We zijn poreus en onze sociale en economische levens zijn wereldwijd veel meer verweven dan we ons misschien realiseerden. We zijn afhankelijk van de arbeid van onzichtbare lichamen en ik denk dat de pandemie die relaties veel zichtbaarder heeft gemaakt. Tegelijkertijd groeide ook de wereldwijde Black Lives Matter-beweging. Om de demonstranten te zien samenkomen in gemeenschappelijke demonstraties tegen politiegeweld, allemaal gemaskerd om elkaar te beschermen tegen het virus: dat was heel ontroerend. Na vijf jaar te hebben geschreven over de vrijheidsbewegingen van de vorige eeuw, is het duidelijk dat de strijd voor lichamelijke vrijheid nog niet voorbij is.”

“Het was niet mijn bedoeling om Reich zo’n grote rol in het boek te geven. Maar hoe meer ik onderzocht, hoe meer ik me realiseerde dat hij alle gebieden die ik wilde verkennen met elkaar verbond. Hij was betrokken bij seksuele bevrijding, hij had nagedacht over ziekte en geweld, hij was een antifascistische activist in het Berlijn van Hitler, die uiteindelijk stierf in een gevangeniscel in het Amerika ten tijde van McCarthy¹. Zijn leven omspant continenten en verbindt diverse culturele figuren die over ons lichamelijke leven hebben nagedacht, van Freud tot Sontag tot Baldwin. Daarom gebruikte ik hem als centrale figuur in Everybody. Ik was het niet eens met al zijn ideeën, maar vond dat de manier waarop hij werd gestraft ook veelbetekenend was – hij stond me toe te onderzoeken hoe de mensen die zich verzetten tegen de meest schadelijke elementen van onze cultuur, er ook buitengewoon kwetsbaar voor zijn en er door worden beschadigd. Ik denk dat dit voor veel andere mensen in het boek het geval is, van Andrea Dworkin tot Nina Simone.”

“Reich geloofde dat seks een van de beste manieren was voor het lichaam om haar te ontdoen van haar lasten en de pijn en het trauma uit het verleden los te laten. Trauma waarvan hij dacht dat het in het lichaam was opgeslagen. Tegelijk wist hij ook dat seks een intens politieke daad is, die gepaard gaat met allerlei verboden en regels. Het is deze laatste boodschap, die volgens mij verloren is gegaan. Na zijn dood werden Reichs theorieën overgenomen door veel mannelijke schrijvers en denkers, die zijn boodschap van seksuele vrijheid omarmden zonder het politieke aspect van zijn werk echt te begrijpen. Reich was niet alleen voorstander van geweldige orgasmes. Het belangrijkste om te weten over zijn visie op seksuele vrijheid is dat het sterk in strijd was met het patriarchaat. Reich was het kind uit een gewelddadig huwelijk. Zijn moeder had een affaire en toen zijn vader erachter kwam, onderwierp hij haar aan gewelddadige mishandeling totdat ze zelfmoord pleegde. Reich wist –uit eigen ervaring– wat er gebeurt met vrouwen die seksueel vrij gedrag vertonen. Hij wist dat de risico’s van seks niet gedeeld worden. Hij wist dat toegang tot abortus cruciaal is en dat informatie over anticonceptie en soa’s nodig is voor vrouwen om seksueel vrij te kunnen zijn. Bovenal kende hij het soort straf waarmee vrouwen worden geconfronteerd. Zijn droom van seksuele vrijheid was een wereld waarin een vrouw niet wordt geslagen of vermoord vanwege haar seksualiteit. Het is hartverscheurend dat we zijn visie op vrijheid een eeuw later nog steeds niet hebben bereikt.”

“Dit is een hele goede vraag! Reich had als jonge psychoanalyticus in Wenen een diep besef dat zijn patiënten hun trauma en pijn in hun lichaam vasthielden, als een soort permanente spierspanning die hij vergeleek met een harnas. Hij dacht dat dit proces al in de kindertijd begon, mede door de autoritaire manier waarop kinderen werden opgevoed: huil niet, toon geen woede, zit stil, wees braaf. Hij geloofde dat zijn patiënten zichzelf moesten toestaan de verboden emoties van verdriet, schaamte en woede te voelen, te verzachten en los te laten, om naar hun lichaam te luisteren. Toen het fascisme meer wijdverbreid werd in Europa, kreeg zijn werk een nieuwe urgentie. Hij dacht dat het trainingsproces tegen emotionele expressie in de kindertijd mensen vatbaarder maakte voor autoritaire leiders. Ik denk dat hier zoveel waarheid in zit – dat schaamte en controle in de kindertijd, vooral rond gender, op latere leeftijd enorme frustratie en woede veroorzaakt, die opzettelijk kan worden aangewakkerd en gebruikt door de vele fascistische bewegingen die tegenwoordig (opnieuw) bestaan.”

“Kunst is niet hetzelfde als politieke verandering. Kunst kan wetten of politieke tactieken niet veranderen. Wat het wèl kan doen is zichtbaar maken wat verborgen is. Het kan de verborgen epidemie van geweld tegen vrouwen, transgender personen en mensen van kleur laten zien, en het kan de impact ervan op echte levens laten zien. Kunst is een oefenterrein voor empathie en een manier om getuige te zijn van de werkelijkheid. Ik denk dat dat zo belangrijk is – het lijkt mij dat de eerste stap naar verandering het erkennen is van de realiteit van een situatie. In de jaren zeventig, toen Mendieta haar grafische, krachtige werken over verkrachting maakte, was het een volledig taboeonderwerp en in veel staten in Amerika was verkrachting binnen het huwelijk geen misdaad. Weigeren om te zwijgen, is absoluut noodzakelijk als je wilt dat het verandert.”

“Ik ben er erg op tegen om werken uit het verleden te beoordelen met de maatstaven van nu. Niemand is verplicht ze te lezen of ernaar te kijken, maar ik denk dat de drang om het verleden te zuiveren misplaatst is. Als schrijver lijkt het mij essentieel om te begrijpen waarom het verleden was zoals het was. Terwijl ik Ieder een lichaam aan het schrijven was, las ik enorme hoeveelheden zeer uitdagend materiaal, van gewelddadige internetpornografie tot de literatuur over de Holocaust. Ik las die dingen niet voor mijn plezier, maar wel om de kwestie van geweld tegen bepaalde soorten lichamen grondig te begrijpen. We hebben geen hoop op een andere toekomst als we niet onder ogen kunnen zien en begrijpen waarom de dingen zijn zoals ze zijn. Dit vereist dat we terugkijken op het verleden, met een sterke maag en een helder oog.

Het toepassen van de morele maatstaven van nu op het verleden, vraagt denk ik ook om nuance. Ik ben op mijn hoede voor censuur en groepsdenken en ik denk niet dat cancel culture de beste manier is om de wereld te veranderen. Veel van de mensen in dit boek zijn onvolmaakt en deden dingen die moreel twijfelachtig waren. Reich en Nina Simone waren bijvoorbeeld allebei gewelddadig. We kunnen ze veroordelen en hun werk boycotten of ‘cancellen’, of we kunnen proberen te begrijpen hoe het enorm waardevolle en radicale werk dat ze deden hen ook buitengewoon kwetsbaar maakte. Juist door de krachten die ze probeerden te weerstaan.

De vraag of fictie gevaarlijk kan zijn, is erg interessant. Ik denk dat fictie en kunst heel krachtig zijn, maar ik ben er ook zeker van dat er een ruimte is tussen kunst en leven. Er kunnen krachten in kunst worden verkend die niet de vrije loop mogen krijgen als het gaat om echte lichamen. Ik ben het niet eens met de feministische schrijfster Andrea Dworkin die vond dat Sade’s werk hetzelfde is als verkrachting. Nogmaals, je hoeft het niet te lezen, maar het levert een rijke bron van informatie over een manier van denken, een soort mentaliteit. Het is een bewuste verkenning van geweld. Maar er is ook een andere categorie artistiek werk, namelijk het ondermaatse vrouwenhatende of racistische werk dat overgewaardeerd wordt en simpelweg de giftige houding van de patriarchale cultuur repliceert. Ik denk niet dat dit soort werk per se lezers of een galerieruimte verdient. Laat het wegkwijnen in vergetelheid. Laten we verder gaan met iets dat interessanter, uitdagender en opwindender is. Maar laten we de boeken in de bibliotheken houden en laten we de bibliotheken open houden.”

“Ja. Ik denk dat de romantische visie van de kunstenaar veel te verantwoorden heeft. Maar laten we niet vergeten dat dit alles ook deel uitmaakt van een meer algemene patriarchale visie op macht zoals deze dominant is in de westerse samenleving. Een visie die gebaseerd is op de overtuiging dat de lichamen van sommige mensen – met name de lichamen van rijke witte mannen – belangrijker zijn dan die van anderen. Deze visie is de sleutel tot zowel het patriarchaat als de witte suprematie: de overtuiging dat sommige lichamen waardevol en heilig zijn terwijl andere lichamen objecten zijn, wegwerpbare hulpbronnen, prooien, enzovoort. Het is geen verrassing dat dit soort denken in de kunstwereld voorkomt, aangezien het een ideologie is die overal te vinden is. Kunst kan zeer conservatief zijn en de status-quo verdedigen, zelfs als ze pretendeert radicaal of schokkend te zijn. Ik denk dat echt radicaal werk de machtsstructuren van de samenleving probeert bloot te leggen en omver te werpen en ik zou Ana Mendieta zeker in die categorie plaatsen, samen met – gelukkig voor ons – een groot aantal hedendaagse kunstenaars. Dus wat kan kunst doen om weerstand te bieden? Alternatieven voorstellen, onrecht aan de kaak stellen, ieders gevoel voor menselijkheid, vreugde en kracht vergroten.”

“Ziekte is het gevolg van vele factoren. Aan het begin van de Covid-pandemie zeiden mensen dat het een ziekte was die de hele wereld in gelijke mate trof, maar dat was het in feite niet. Zoals zoveel dingen is Covid een ziekte geworden die een weerspiegeling is van reeds bestaande ongelijkheden. Het treft de armen meer dan de rijken, het treft mensen van kleur meer dan witte mensen en het treft mensen in erbarmelijke woon- en werkomstandigheden meer dan mensen in meer beschermde omgevingen. Dit is een sociologisch feit. Maar worden mensen ziek omdat ze ongelukkig, getraumatiseerd of boos zijn? New age-denkers, of degenen in de wellness-beweging, beweren vaak dat dit het geval is. Ik denk dat men hier heel voorzichtig moet zijn. De aidspandemie wordt bijvoorbeeld niet veroorzaakt doordat mensen niet genoeg van zichzelf houden. Het wordt veroorzaakt door een virus en verergerd door aanhoudende inactiviteit van de overheid, die zelf weer werd veroorzaakt door homofobie en vooroordelen. Dat gezegd hebbende, is er groeiend bewijs dat trauma ingrijpende effecten heeft op het immuunsysteem, het cardiovasculaire systeem, de slaap en het algehele vermogen van het lichaam om veerkrachtig te zijn. Hetzelfde geldt voor armoede. We leven in netwerken en we worden diep geraakt door krachten die voor ons onzichtbaar zijn. Ik zou willen beweren dat veel van deze krachten politiek van aard zijn en het probleem met het new age/wellness-gedachtengoed is dat het te veel op individuen is gericht en de individuele macht overschat in plaats van dat het kijkt naar systemische krachten. Wellness is in wezen kapitalistisch van aard.”

“Ja! Er zijn mensen die hier heel interessant over schrijven – Bijvoorbeeld Dodie Bellamy met haar boek When The Sick Rule the World. Ik denk dat het nastreven naar perfecte lichamen een wanhopig trieste zaak is. Op dit moment ervaren we een bijzonder intense toename van dit streven, vanwege de hoeveelheid tijd die mensen aan Zoom hebben besteed tijdens de pandemie en de populariteit van plastische chirurgie. Ik denk dat het leven in een lichaam op zijn best een angstaanjagende zaak is en een deel van de grote aantrekkingskracht van internet is dat het een onstoffelijke ruimte is, waarin we kunnen worden gefilterd en geperfectioneerd. Maar in de afgelopen, geïsoleerde anderhalf jaar, hebben we ook kunnen zien dat we (nog steeds) verlangen om bij de lichamen van andere mensen te zijn, om samen met lichamen te zijn. Sprekend als transpersoon; mijn utopie is er een van lichamelijke verschillen, lichamelijke diversiteit, een viering van fragiliteit in plaats van een ontkenning van kwetsbaarheid.”

“Malcolm X groeide op onder witte suprematie. Zijn vader werd gelyncht, zijn moeder verloor de voogdij over haar kinderen en werd gedwongen opgesloten in een psychiatrische inrichting. Malcolm werd zelf een oplichter en een kleine crimineel en kwam terecht in de gevangenis. Daar begon hij zichzelf te onderwijzen, voornamelijk door zich een weg te banen door een enorme en uitgebreide bibliotheek. Het was toen dat hij racisme begon te begrijpen en zich realiseerde dat de ervaringen uit zijn jeugd niet alleen een individuele tragedie waren, maar een systemisch onrecht dat was veroorzaakt door racisme. Dit is een openbaring die wordt gedeeld door veel mensen die betrokken zijn bij de vrijheidsstrijd: dat wat hen overkomt is niet alleen vanwege wie ze zijn als individu, maar een gevolg van het soort lichaam dat ze bewonen. Dus Andrea Dworkin zag dat het seksuele en fysieke misbruik dat ze had meegemaakt deel uitmaakte van het bredere verhaal van vrouwenhaat en Nina Simone realiseerde zich dat het vooroordeel dat ze als kind had ervaren deel uitmaakte van witte suprematie. Deze openbaring – het besef dat wat persoonlijk en individueel leek, in feite systemisch en collectief is – is erg pijnlijk, maar betekent ook dat je moet zien dat het systeem kan worden veranderd. Dit ‘systeem’ bestaat omdat mensen het onderschrijven en het kan worden vervangen door een ander en meer bevrijdend begrip van hoe lichamen ertoe doen of worden behandeld.”

“Mijn eerste protest was eind jaren tachtig, toen ik nog een kind was. Ik ging naar een homorechtenmars met mijn moeder, die lesbienne is. Het was een zeer homofoob tijdperk in Groot-Brittannië en zij zat, zoals veel homoseksuelen destijds, diep in de kast. Het was een geheim dat beschermd moest worden. Dus om vanuit dat gevoel van schaamte en geheimhouding naar een mars te gaan van duizenden boze, vrolijke, LUIDE queer mensen, die door Londen marcheerden en de straten vulden, voelde opwindend. Het was mijn eerste ervaring met collectieve macht.

Hoewel het collectief mooi lijkt, is het probleem met collectieven tegelijk dat ze vaak erg intolerant zijn voor individuele verschillen. Ik denk dat dit een van de moeilijkste evenwichtsoefeningen is. Daarom is solidariteit voor mij de belangrijkste politieke kwaliteit. We hoeven niet allemaal dezelfde strijd te voeren, maar we hebben tolerantie nodig voor verschillen. Links heeft een verschrikkelijke moeite om niet verstrikt te raken in ruzies en interne verschillen, en rechts speelt daar op in. Wees getuige van de ‘war on woke’.”

Een grote vraag! Deze strijd is transgenerationeel. Activisten zijn al eeuwen aan de gang en ze zullen doorgaan lang nadat we sterven. Voor mij was dat besef een gamechanger. Het verminderde mijn gevoel dat ik het onmogelijke moest bereiken, dat wil zeggen een permanente overwinning, en deed me inzien dat het spelen van de eigen kleine rol het enige is wat elk individu hoeft te doen. Het is een enorm werk, maar het wordt door veel mensen gedeeld. Ieder van ons heeft een keuze: meedoen aan het werken voor vrijheid of het dwarsbomen. Je hoeft het einde van klimaatverandering of racisme niet in je eentje te bereiken. Je moet gewoon bijdragen.