‘Kunst hoeft niet heilig te zijn’ – in gesprek met Fiona Lutjenhuis, genomineerde voor De Scheffer 2024
Een lichaam met zes armen. Zwevende hoofden. Een stekelig wezen. Biddende silhouetten, of zijn ze aan het mediteren? Een rotsformatie, een duister ritueel en dan opeens een paar schattige kinderfoto’s. Explosieve kleuren, haast psychedelische patronen en eindeloos veel religieuze symbolen. Het werk van Fiona Lutjenhuis, te zien in het Dordrechts Museum vanwege haar nominatie voor De Scheffer 2024, omschrijft Roxane Soudagar het liefst met één woord: overweldigend.
Lutjenhuis maakt ook installaties en animaties, maar in het Dordrechts Museum zijn enkel schilderingen te zien. Ze beschildert onder meer houten kamerschermen, die ze met de hulp van anderen zelf maakt, en vult deze tot de nok toe met haar beklemmende fantasiewereld. Een wereld die spiritueel, dromerig, soms humoristisch, maar ook grimmig is. Als toeschouwer sta je daar maar, niet wetende waarnaar je moet kijken: het werk roept meer vragen op dan je onder woorden kunt brengen.
Pas als ik het levensverhaal van Lutjenhuis meekrijg, valt dat gevoel op zijn plek. Het is dezelfde onrust als waar zij mee overbleef na een jeugd die je gerust traumatisch kunt noemen. Ze groeide op met ouders die de eerste negen jaar van haar leven lid van een sekte waren. Hun overtuigingen – die ook daarna bleven hangen – omschrijft ze als ‘theosofische soep’, met zowel elementen van grote religies als een geloof in buitenaardse wezens, geesten en de Apocalyps. Voor de jonge Lutjenhuis leverde dat vooral verwarring en angst op. Angst voor gouden sarcofagen onder haar bed, het einde der tijden en zelfs voor haar eigen fantasieën, die volgens haar ouders de realiteit waren. ‘Ik kan me herinneren dat ik half sliep, en telkens als ik mijn ogen sloot een klimop door de kamer heen zag groeien, totdat het me verstikte. Volgens mijn vader was dat de werkelijkheid. Er werd eigenlijk misbruik gemaakt van mijn kinderfantasie, waardoor die fantasiewereld en sommige angsten er altijd zijn gebleven. Ik durf nog steeds niet met mijn rug naar de deur te slapen, omdat ik bang ben voor geesten.’
Roxane Soudagar
Het lijkt alsof je de toeschouwers wilt meenemen in die wereld, door hen te confronteren met diezelfde gevoelens van verwarring en angst – klopt dat?
Fiona Lutjenhuis
‘Het kan wel kloppen dat je als kijker het overzicht kwijtraakt, want daar heb ik zelf ook nog last van. De verhalen worden mooi verteld, maar ze zijn ook eng. En wanneer ik ga tekenen gooi ik alles door elkaar, zoals het ook in mijn hoofd gaat: observaties, theorieën, angsten, dromen en herinneringen. Misschien dat ik daarom een voorliefde heb voor ingewikkelde patronen die zich steeds herhalen, zodat je ogen verspringen; dat gevoel sluit heel erg bij aan bij die onrust. En het doet me denken aan de manier waarop religieuze voorwerpen geïllumineerd worden – zoals de patronen op een gebedskleed, of de mooie letters in het schrift van monniken. Dat is een manier om een object te verheffen, om het meer zeggenschap te geven. De patronen heb ik gemaakt met de Japanse techniek Orizome-shi: het vouwen van rijstpapier in een bepaalde volgorde, en dat dippen in verf. Zo ontstaan er complexe patronen. Inmiddels doe ik dat ook met katoenen tafelkleden, omdat die minder kwetsbaar zijn dan rijstpapier.’
Je noemt de overtuigingen waarmee je bent opgevoed een ‘theosofische soep’ – is het niet lastig om dat op beeld over te brengen?
‘Soms wel – het is lastig om iets uit te beelden dat je nooit hebt gezien. Hoe ziet een ufo eruit? Er staan allerlei foto’s op internet, maar het is eigenlijk nooit goed genoeg. Dus ben ik eens gaan onderzoeken hoe dat werd geschilderd in de middeleeuwse tijd. Niet dat ze het toen over ufo’s hadden, maar het bovennatuurlijke speelde wel een grote rol. Dat werd op heel simplistische, leuke manieren verbeeld, zoals een zwevend steentje. Diezelfde humor zocht ik. Ik beeld ook god vaak uit, telkens op een andere manier. In deze tentoonstelling is god een uil. Ik gebruik ook graag één alomvattende kleur per werk, dat is een manier om je even in een andere wereld te wanen.’
Is kunst voor jou altijd een manier geweest om uiting te geven aan die fantasiewereld?
‘Dat vind ik het mooie aan de kunstwereld, dat ik vrij spel heb met mijn fantasie. Maar het ging niet altijd op deze manier. Als kind ging ik strips maken, maar ik wilde mijn eigen verhalen optekenen en juist níet die van mijn ouders. Op de kunstacademie was mijn werk redelijk abstract, ik kon toen ook nog niet zo goed praten over de sekte. Sinds mijn residentie bij de Rijksakademie maak ik extraverter werk. Hinge bijvoorbeeld, dat ik voor De Scheffer heb gemaakt, is een familieportret. Ik had nooit eerder mijn eigen familie uitgebeeld, dat was best een grote stap. Je ziet mij en mijn zussen in een kamertje, die scène kwam direct uit een droom. Ik zag ons zitten aan tafel, in oranje gewaden, in schemerig licht, met bewegende bonsaiboompjes om ons heen. Daaronder zie je mijn ouders tijdens het moment dat we naar een eclips keken, in de jaren 90. Dat weet ik nog goed, we keken ernaar via een emmer water. Zij brachten dat als een bovennatuurlijke ervaring. Achteraf kan ik het heel logisch verklaren, maar ik was toen nog volledig in de ban van hun verhalen.’
Lutjenhuis is sinds 2022 resident bij de Rijksakademie – die periode loopt deze zomer ten einde. Voor nu ligt haar atelier nog vol met lopende projecten. Op de grond ligt een reusachtig tafelkleed, beschilderd met een landschap, meteorieten, ufo’s en een goddelijk wezen. Het is haar verbeelding van de Apocalyps, legt ze uit. Het tafelkleed biedt ruimte aan twaalf mensen, die allemaal aan één kant zitten – zoals bij Het Laatste Avondmaal. Tijdens het maken ontdekte Lutjenhuis ook dat er twaalf mensen nodig zijn om een zanggroep een koor te noemen, dus besloot ze dat het tafelkleed tegelijk een gewaad moest worden. ‘Ja, dat is dan heel logisch in mijn hoofd.’
Ernaast staat een beschilderd kamerscherm, dit keer in diepe groentinten. Eén voor één legt Lutjenhuis uit waarnaar ik kijk: zijzelf die een pauw vasthoudt – de pauw is haar vader – en een kleed met offerlammen, die worden geofferd om ufo’s op te roepen. Die laatste heeft ze afgebeeld als kleine zwevende huisjes waarin zich allerlei scenario’s afspelen. Een stervende man wordt opgehaald door geesten, god afgebeeld als een ‘zwart gat, maar ook weer niet’ en ‘een spirituele identiteit die eh, ja, in de rivier poept’.
Zo absurdistisch als het klinkt, zo zwaar is de betekenis erachter. ‘Het begon bij het idee van een offerlam: een kind dat wordt geofferd, dat de last moet dragen. Daarom wilde ik ook mezelf met de pauw tekenen, ik draag mijn vader, alsof hij het kind is.’ Haar vader is inmiddels overleden, met haar moeder heeft Lutjenhuis geen contact meer.
Gebruik je kunst als manier om trauma’s te verwerken?
‘Ja, het is een manier om complexe gevoelens te uiten zonder dat ze me overspoelen. Alsof ik een archief met allerlei herinneringen heb waar ik af en toe iets uithaal. En het is een manier om te zorgen dat ik niet alleen ben met de stof, om te valideren dat het echt is gebeurd. Daarom werk ik ook veel samen met mijn zussen: om het vast te leggen, te zorgen dat het niet wordt weggestopt. Er zijn daardoor al meerdere dingen hun plek gevallen. Ik zie nu in dat mijn ouders best kwetsbaar waren, en dat daar eigenlijk misbruik van werd gemaakt door de sekte. Zoals ik een fantasiewereld creëer om de werkelijkheid te ontsnappen, deden zij dat ook. Ik ben ook minder boos dan vroeger.’
Je schildert veel op kamerschermen – wat zit daar achter?
‘Ik schilder sowieso nooit op canvas, dat doet me te veel denken aan mijn moeder. Zij was ook kunstenaar en had een kamer vol met doeken die nooit werden bekeken of verkocht; dat had iets heel treurigs. Zo’n kamerscherm kan ik gewoon opvouwen en meenemen, en je kan het zelfs in de woonkamer neerzetten. Ik werk graag op de rand van wat gezien kan worden als gebruiksvoorwerpen. Momenteel ben ik bezig met het bakken van broden, die ik vervolgens beschilder met eetbare verf. Ik heb zelfs eetbare visitekaartjes gemaakt voor de presentatie ervan. Ik hou van kunst die niet zoveel ruimte inneemt, die opgaat in je dagelijkse omgeving. Kunst kan zoveel vreugde brengen, dus laten we het een plek geven in de wereld. Ik vind dat kunst niet zo heilig hoeft te zijn. Juist als het zich verheft boven andere dingen, bereik je geen publiek. Dan sla je de plank mis.’
Wie zegt dan dat kunst heilig zou moeten zijn?
‘Er bestaat wel een beeld van de kunstenaar als universeel talent die álles kan, iets vanuit niets creëert en het ook nog allemaal alleen doet. Op de kunstacademie heerste dat gevoel een beetje. Het bleef onuitgesproken, maar dat maakt het juist gevaarlijk, want dan kunnen mensen het niet ontkrachten. Het is namelijk nep, zo’n kunstenaar bestaat niet. Alleen al je inspiratie komt van anderen, bewust of onbewust. Ik vraag regelmatig hulp van bevriende kunstenaars, stagiaires, de musea zelf. Ik ben maar één persoon en ik kan nooit kunst maken zonder anderen – die druk wil ik ook helemaal niet voelen.’
Denk je dat jouw jeugd en de sekte nog lang een inspiratiebron zullen blijven, of wil je het uiteindelijk achter je laten?
‘Aangezien ik nu al zo lang de neiging heb om hiermee bezig te zijn, denk ik dat het nog wel een tijdje blijft. Soms denk ik wel: waarom kan ik niet een normaal schilderij maken? Een portret, iets rustigs – een vriendin van me vroeg ook eens waarom ik mijn schilderingen zó erg opvul, waarom ik geen lege vlakken overlaat. Maar dat lukt me gewoon niet! Het helpt wel om samen te werken met anderen – dan zit ik niet alléén maar in mijn eigen wereld. Samen met Gijs Frieling heb ik een wandschildering gemaakt rond het thema ‘de toekomst’. We staken van wal met allerlei ideeën, hebben samen sciencefictionfilms gekeken, we hadden zoveel lol. Dat soort samenwerkingen wil ik meer gaan doen. Dan kan ik alsnog fantasiewerelden creëren, maar hoeft het niet altijd mijn wereld te zijn. Kunst maken is ook gewoon genieten, het hoeft niet altijd zo zwaar te zijn.’
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl