Kleine evoluties in ons denken – Over RE_NATURE in Den Bosch

Natuurlijk was het ochtend, het was ochtend en de zee had nog niet de tijd gehad zich door de zon te laten opwarmen. De temperatuur deed mijn vriendin terugkeren naar de branding. Ik bleef achter, begroef mijn voeten in het zand, ankerde mezelf, richtte mijn lijf maar vooral mijn gezicht naar de einder waar de zon zich nog maar net van had losgemaakt en ik wachtte.

Bij gebrek aan een beter woord of een betere manier om het uit te leggen, wachtte ik op een verbinding. Mijn lichaam wende langzaam aan de koelte van het water. Hoe, dat weet ik niet precies. Ik geloof dat het iets is met het verweiden dan wel versmallen van de poriën, het uitblazen van hete dan wel warme lucht. In elk geval werd de zee comfortabel, een enorme kamer voor mij alleen. Ik had dagenlang in een auto gezeten, op weg naar deze zee, en meer dan ooit tevoren was ik me ervan bewust dat mijn hedendaagse leven constant een weerbarstige laag tussen mij en mijn omgeving opwierp. Was het niet het huis waarin ik me bevond, dan was het wel de auto waarin ik rondreed, was het niet die auto dan wel een trein, was het geen van beiden, dan was het het asfalt zelf, of de stoeptegels.
Hier, in die zee, was die laag er even niet. En ik wachtte, maar realiseerde me dat ik waarschijnlijk wel meer nodig had dan die ene ochtend, maar ik wist ook dat ik voorlopig niet veel meer kansen zou krijgen om die connectie te maken.

De verbinding die ik zocht, is het uitgangspunt van RE_NATURE in Den Bosch, een kunstfestival dat op uiteenlopende wijzen antwoorden formuleert op de vraag hoe de westerse mens zich op een andere manier kan verhouden tot de natuur. Dat er een andere manier nodig is, spreekt inmiddels voor zich. Ik zal het overbekende rijtje doem- en rampscenario’s en wetenschappelijke waarheden hier niet herhalen, dat doet het festival immers ook niet.

RE_NATURE kijkt vooral vooruit en formuleert nieuwe toekomstvisies waarin ruimte is voor de stem van de natuur. In de meest letterlijke zin tracht De Ambassade van de Noordzee die stem een plek te geven, een meerstemmig collectief dat een hoop rivierzand vol schelpen op de Tramkade heeft neergestort, waaruit roestige palen steken: totemachtige palen waar vogels in kunnen schuilen en nesten, omringd door omgekeerde luidsprekers die bezoekers in staat stelt te luisteren naar wat de natuur te vertellen heeft. Precies daarin schuilt de eerste les van De Ambassade, in het ruimte geven aan niet-menselijke dieren, welke wereld zouden zij steunen, verlangen, en hoe kunnen we tot die waarheid komen zonder zelf in de weg te staan?
De palen vormen samen een Audement, dat in tegenstelling tot en parlement niet om spreken maar om luisteren draait. Een nieuwe politieke arena voor een tot op heden niet gehoorde partij: de zee. Het interdisciplinaire collectief begint in Den Bosch met een jarenlang onderzoek naar het vormen van een politieke ruimte waarin de zee, net als de mens, gehoord kan worden. Om dat te bereiken moeten onze menselijke definities van ruimte, horen, stem, overboord gegooid worden.

Dat het niet makkelijk is onszelf weg te cijferen en buiten menselijke kaders te denken, blijkt ook uit het videowerk Let’s say it’s a dance van Jeroen Kooijmans waarin een vrouw zich verliest in een dans met een monstera deliciosa. Ze trekt de gatenplant uit zijn pot, waarop de wortels aarde lozen, ze zwiert ermee door de kamer, trekt de plant naar zich toe. Een in alle opzichten romantisch beeld, dat bedoeld of onbedoeld illustreert hoe bekaaid de natuur ervan afkomt door zich in te laten met de mens. De plant wordt een menselijk scenario en een menselijke behoefte ingesleurd, en daarmee gedwongen de grond te verlaten. Meedoen zal voor de plant de dood betekenen.

Ik moet denken aan het clichébeeld dat van mijn generatie is gesmeed: Wij hebben geen huis, geen auto, we hebben geen kinderen. Nee, wij hebben kamerplanten. En wanneer die overmatige liefde voor de plantenwereld wordt geduid, worden verschillende antwoorden aangedragen: ze willen ergens zorg voor dragen en planten zijn het meest haalbare, of ze willen bijdragen aan hun welzijn, of: het staat mooi op de interieurfoto’s die ze op sociale media delen. Door RE_NATURE dwalend begint me te dagen dat de overdaad aan kamerplanten een dieper verlangen symboliseert.

Buiten op het terrein van de Tramkade staat een halfgevulde kas waarin op een grote televisie Pteridophilia I van Zheng Bo vertoond. Er doemt een knalgroene, met schaduw omgeven jungle op waarin verschillende mannen zich schuilhouden. Het groen is zo ongewoon fel dat ik het als in eerste instantie als gedigitaliseerd registreer. Eerst lijken de naakte mannen in de jungle vooral te wachten. Ze vleien zich neer in het groen, delen een voorzichtige streling uit. Maar de lichamen laten zich steeds meer gelden, raken als in porno vervuld van opwinding en botvieren die gevoelens op de planten waarmee ze zich omringen. Liefde, lijkt de film te zeggen, is bij uitstek de manier waarop de mens zich tot de natuur zou moeten verhouden. Het hoeft niets meer te zijn dan pure, woordeloze, lijflijke liefde. Maar wie goed kijkt, ziet dat de planten in Pteridophilia er net als de huis-tuin-en-keuken-plant van Jeroen Kooijmans niet ongeschonden vanaf komen. Iedere liefkozing is steviger dan de vorige, en iedere keer lijkt er een stukje groen te verdwijnen. Ik schrijf lijkt omdat ik het niet zeker weet. Misschien hoort dat bij mijn aanname, de enige manier om de natuur te liefkozen is om haar te consumeren, dat is wat ik ken. Zelf zegt Zheng Bo dat hij zichzelf heeft aangeleerd tijd door te brengen met anderen species en beings, zonder op taal te leunen, zodat hij hun bestaan kan aanvoelen. Buiten ons biologische zijn, zijn we sociale wezens, benadrukt Bo. We worden verliefd, we verbinden ons met gemeenschappen, we brengen onze stemmen uit, maar we zien planten niet op die manier. En precies daar ligt wat hem betreft de uitdaging, om planten mee te nemen in al die verschillende hoedanigheden.

Het verdwijnen van het groen keert terug bij Wither, van Thijs Biersteker. Biersteker creëerde een witplastic plant die een flikkerend geluid laat horen. Elke flikkering symboliseert weer 250 m2 aan Braziliaans regenwoud dat in real time wordt verwoest. De ontbossing is sinds COVID-19 haar intrede deed alleen maar versneld. Terwijl wij dachten dat de vertraging die de komst van het virus met zich meebracht, onderdeel kon uitmaken van een oplossing, sloeg het probleem alleen maar sneller om zich heen. De sculptuur fungeert als noodklok en als rouwmonument, als memento mori maar ook als aansporing in contact te blijven met een strijd die nog lang niet gestreden is. De machteloosheid die we allemaal ervaren als we de krant openslaan of een documentaire aanklikken heeft gestalte gekregen, en een geluid, een nieuwe, spannende vorm die we de ruimte moeten geven.

Terug naar de monstera’s en begonia’s van mij en mijn generatiegenoten: in het licht van het regenwoud stellen ze niets voor, maar het zijn die planten waar we in elk geval invloed op kunnen uitoefenen. Zo beslecht de zorg voor het kleine, behapbare groen in onze woon- en slaapkamers misschien iets van de klimaatstress en klimaatmachteloosheid die we ervaren. Het is het recyclen in weerwil van lekkende olietanks, de auto laten staan terwijl de rijken der aarde gretig gebruikmaken van hun privéjets. We doen het, tegen beter weten in. Of misschien heeft het wel degelijk invloed, bereiden we ons zonder het te weten voor op zuurstofschaarste die we op onze eigen vensterbank kunnen compenseren.

Op de bovenverdieping van Willem Twee is een specifieke tak van het festival opgesteld, getiteld RE_MEMBER. Daar tref ik een videodrieluik aan van het Institute of Queer Ecology, dat dieper ingaat op de systemische achtergrond van de ecologische disbalans waarin we ons bevinden. Net als De Ambassade van de Noordzee concludeert dit collectief dat een andere manier van zijn om ander leiderschap vraagt. Als we willen afstappen van het gebruik van fossiele brandstoffen, zullen we ook moeten afstappen van ons oude leiderschap. Onder het petrocapitalism waarin we nu leven is alles ‘wegwerp’, inclusief onze leven. Het is onze taak om voor cyclische, oneindige systemen te gaan zorgen. Net als ander dieren moeten we gaan reageren op de wereld, zegt de voice over van Mykki Bianco.

Ik denk aan het nieuws dat vorige week werd gebracht, over het ongelofelijke tempo waarin olifanten zijn geëvolueerd tot wezens zonder slagtanden, om zich zo tegen de stroperij te kunnen beschermen. Deze dieren zijn niet de eerste die door toedoen van de mens zich gedwongen zagen te evolueren. Het roept de vraag op waarom wij mensen zo hopeloos achterblijven, wanneer wij evolueren tot wezens die zonder fossiele brandstoffen kunnen, zonder massaconsumptie en de massale uitputting en verwoesting die erop volgt?

Het videowerk van het Institute of Queer Ecology werpt een interessante tegenstelling op, die tussen queerness en kapitalisme. Kapitalisme leunt op heteroseksualiteit, want daar komen nieuwe arbeiders, nieuwe consumenten en dare I say it nieuwe onzekerheden en angsten uit voort. Queerness is op veel manieren een spaak in de wielen van het kapitalisme, omdat queerness per definitie een alternatief vormt op het kerngezin en queer mensen minder geïnteresseerd zijn in het bekleden van de rol van de perfecte consument. Zoals we weten is de perfecte consument samen te vatten in een aantal netjes omlijnde karakteristieken. En dat niet alleen, die ijkpersoon is altijd bang niet genoeg te zijn, terwijl queerness daar geheel tegenin probeert te zorgen voor een aanstekelijk gevoel van genoeg, buiten het oog van door commercie gevoede schoonheids- en relatie-idealen.
Het videowerk spint op hoopvolle wijze verhaallijnen tussen de vele genders van schimmels, de gedaanteverwisselingen van vlinders en de kennis van onze voorouders. De muziek zweept het geheel op tot bijna religieuze hoogte, een soort reclamespot voor een minder binaire wereld. Precies bij die gedachte blijft er iets bij me hangen. Want het probleem is natuurlijk juist dat er geen reclames zijn die dit sentiment uitdragen. Aan liefde en zorg voor de natuur en voor gemeenschap valt simpelweg niet te verdienen.

De kennis van onze voorouders als sleutel tot een gezondere omgang met onze wereld en alles wat die van ons vraagt, is het uitgangspunt van het video-essay van Tabita Rezaire. Zij stelde lichtvoetig onderzoek samen waarin Afrikaanse waarzeggingstradities een hulpmiddel worden bij het duiden van hedendaagse technologie die vaak haar menselijke kwaliteiten blijkt te hebben verloren. Op lichte, humoristische wijze en gebruikmakend van pastiche smelt Rezaire het spirituele en technologische tot één overtuigend, aanstekelijk idioom, waarin The Matrix regelmatig opduikt. Zo zijn er voor mij voldoende popculturele ankerpunten, maar is er ook genoeg nieuws te ontdekken. Maak verbinding met the divine internet, zegt de voice-over, met de kennis van je voorouders. De boodschap die blijft hangen is dat het huidige internet zo ontzettend ontmenselijkt is. Het heeft geen verleden, geen kleur, het is een klinische omgeving dat wordt getekend door de belangen van miljardenbedrijven, het is niet zacht, niet vriendelijk, heeft geen hart. En boven alles staat het heel ver af van oude, spirituele wijsheden en kennis die van mens op mens werd overgedragen.

Ook Jasper Griepink, tevens co-curator van RE_MEMBER, poogt in zijn videowerk lijnen te trekken naar oude, vergeten kennis. In het openingsshot van zijn film EARTH(hurt) ligt een amorf, kikkerachtig figuur op de aarde. De krachteloze figuur blijkt toch mensachtig te zijn, en prevelt op de popachtige soundtrack richting de toeschouwer: Earth is our biggest teacher, hoor ik door de koptelefoon. Griepink praat-zingt over kennis die natuurlijk niet alleen de voorouders van Rezaire bezaten. Westerlingen die op zoek gaan naar rituelen en gebruiken hebben de neiging die in niet-westerse hoek te zoeken, terwijl men slechts een paar generaties geleden ook in het westen in harmonie met de aarde leefde. Het is precies die basis die we zijn kwijtgeraakt. Terwijl platvissen onder invloed van overbevissing kleiner en sneller vruchtbaar zijn geworden, zijn mensen zich vooral gaan losweken van ‘de natuur’ zijn we gewetenlozer, eenkenniger en geworden, bewegen wij niet voor- maar achteruit.

De grootste prestatie van RE_NATURE is dat het koor aan stemmen dat er te horen is, even nederig als hoopvol luidt. Het gesprek over het klimaat wordt ons soms voorgesteld als een uitgesleten, dolgedraaid verhaal dat we al vele malen hebben gehoord, een raadsel zonder uitkomst, een gesprek dat al voorbij is voordat het goed en wel is begonnen. Met ieder werk dat zich ontsluit op dit festival wordt het raadsel opnieuw gekraakt en maakt zich een nieuw perspectief kenbaar. Het is aan de toeschouwer om te luisteren en dit gesprek aan te gaan alsof het de eerste keer is. En misschien is daar wel helemaal geen evolutie voor nodig.

Re_Nature is nog tot en met 31 oktober te zien in Den Bosch, op de Tramkade en in Willem Twee. Hier vind je meer informatie.