Interspecies Supermarket – leren navigeren tussen land- en zeedenken

Zodra je een supermarkt betreedt, laat je iedere vorm van tijd, plaats of weersomstandigheden achter bij de ingang. In een ruimte met nauwelijks ramen, met tl-verlichting en strikt gecontroleerde temperaturen vind je iedere dag dezelfde producten, ongeacht het jaargetijde. Ons voedselsysteem lijkt gevangen in een eeuwig heden, waar ons besef van tijd en plaats kwijt is geraakt. Een voorheen grote diversiteit aan zaden, granen, groenten of fruit is sterk afgenomen vanwege de monocultuur in ons voedselsysteem en de hypercultivatie van winstgevende soorten. We eten enkel nog verpakt water. Op de versafdeling liggen gewassen die zelf nooit in het wild groeiden; ze staan ver van hun ongecultiveerde voorouders vandaan. Maar zodra je de supermarkt verlaat voor het strand, vind je een van die voorouders misschien wel terug: aan de Nederlandse kust groeien nog altijd zoutminnende zeekolen en strandbieten. Is er wellicht toch nog iets van deze zoute herkomst terug te vinden in het DNA van de groentes uit het supermarktschap? Kunstenaarscollectief de Onkruidenier onderzoekt wat de relatie tussen die zeekool en supermarkt-kool vandaag de dag is, en hoe de mens daar tussenin beweegt.

Een van die weg-gecultiveerde soorten, de Nederlandse strandbiet, vormde jaren geleden de aanleiding voor het project SWEET – SWEAT. De strandbiet is de zoute voorouder van de suikerbiet die geteeld en geraffineerd wordt voor bijna alle zoete producten in onze supermarkt. In een zoektocht naar mogelijkheden om samen te leven met de zee in een land dat de nabijheid van de Noordzee als bedreigend ervaart, wordt langzaam duidelijk hoe problematisch het is om een gewas als de strandbiet, dat zo goed in een natte, zoute omgeving gedijt, te vergeten. De realisatie dat zoet en zout op deze wijze met elkaar verbonden zijn, leidde tot het artistieke onderzoeksproject SWEET – SWEAT, dat de mogelijkheden voor een zoute toekomst onderzoekt. Wat als wij mensen ons aan een aquatisch landschap kunnen overgeven, in plaats van deze onvermijdelijke transformatie angstvallig af te houden? En hoe zou zo’n zoute toekomst eruitzien?

Sinds 2017 werkt de Onkruidenier samen met theaterfestival Oerol, op het Waddeneiland Terschelling. Op het strand aldaar verrees in de zomer van 2023 de Interspecies Supermarket. In deze ‘supermarkt’ zoeken we naar een nieuwe realiteit voor ons voedselsysteem, met gangpaden waar mens en landschap niet zo strikt van elkaar zijn gescheiden. In plaats daarvan maken we een web van relaties waarin mens en landschap oneindig met elkaar verweven. In de Interspecies Supermarket gaat de Onkruidenier op zoek naar nieuwe relaties tussen plant en product, tussen lichaam en landschap. Deze ‘supermarkt’ in de open lucht op het strand van Terschelling kende twee verschillende gangpaden: op de vloedlijn de koelafdeling en in de duinen de versafdeling. In deze supermarkt werden de bezoekers als winkelende consumenten met een boodschappenlijstje in de hand een van de twee gangpaden ingestuurd. Aan de vloedlijn, op de koelafdeling, bestond het assortiment uit lege flessen die op Terschelling waren geraapt door Hans de Milieujutter. Iedere gejutte fles heeft als ‘product’ al een leven geleid en is aan ons teruggegeven door de zee. Tijdens de Interspecies Supermarket-‘winkelervaring’ belandden ze opnieuw in een boodschappenmandje. Elke fles is van een gegraveerde tekst voorzien om de gedachten van de bezoeker te activeren. ‘Suiker heeft een zoute oorsprong’, of ‘De zee bestaat niet uit water’. Op de versafdeling in de duinen stond een reeks kleine, handzame objecten uitgestald, gemaakt van kleurrijk kalk. Deze hybride kalkobjecten zijn ontstaan vanuit de artistieke symbiose van verschillende vormen van land- en zee-denken: dierlijk en niet-dierlijk, organisch en anorganisch, land- of zee-gebaseerd. De kalk waaruit ze hun moeilijk te categoriseren vorm krijgen, kun je terugvinden in het zand op het strand, afkomstig van aangespoelde skeletten van organismen uit zee. De kalk-objecten zijn speculatief vormgegeven om een mogelijk nieuwe blik op de toekomst van het supermarktassortiment te werpen. In de Interspecies Supermarket zetten de bezoekers door middel van oefeningen en de objecten een collectief uurwerk van relaties in gang op de vloedlijn, als het kruispunt van het zoete land-denken en zoute zee-denken. Hier raakt de economische kloktijd het circadiaanse ritme, de cyclus die door veel levensvormen gedeeld wordt.

Ons ecosysteem is constant onderhevig aan nieuwe relaties, zichtbaar en onzichtbaar. In de atmosfeer wisselen de mens en zee-organismen zuurstof en CO2 met elkaar uit. Aan de kust en in rivieren drijven vaker dan ooit dikke lagen schuim voorbij, doordat water afkomstig uit de landbouw, industrie en onze huishoudens een enorme algenbloei met zich meebrengt. Hoe kan het assortiment van de Interspecies Supermarket ons helpen die relaties tussen landschap en supermarktproduct te begrijpen? Hoe kunnen we de landschappen en de ecologische processen, die schuilgaan achter de producten in ons winkelmandje, weer leren zien?
In de supermarkt van het alledaagse, zijn deze relaties achter een rookgordijn geplaatst: organismen zijn producten geworden, verpakt, gecodeerd, geprijsd en de landschappen waaruit hun ingrediënten vandaan komen zijn verborgen. Onszelf hebben we buiten het voedsellandschap gepositioneerd. Van eten en gegeten worden is geen sprake meer voor de mens, voedsel is gereduceerd tot een geïsoleerd product zonder seizoen, locatie of tijd. Zo observeren en controleren wij de natuur, in plaats van te beseffen dat ook wij er deel van uitmaken. Het is aan ons en onze lichamen om een nieuwe plek te vinden binnen dit voedselweb, in plaats van erbuiten te blijven staan.

Aan de zee, die nooit stilstand ervaart, worden continu hybride vormen geboren en herboren: krabachtigen die zowel op land als in zee kunnen functioneren door een vernuftige samenhang tussen longen en kieuwen of, broccolikoraal, dat als een symbiose is van ontelbare organismen. Met de Interspecies Supermarkt laten we de bezoeker ervaren dat al deze organismen met ons mensen verwikkeld zijn in een dans van relaties. Onze verre voorouder kroop ooit uit zee om uiteindelijk op twee benen rechtop te gaan lopen. Niet alleen onze voorouders, maar ook onze groentes vinden hun oorsprong aan de kust. Zou de grote hoeveelheid calcium in boerenkool een erfenis zijn van zijn zilte voorouder, de zeekool, die sinds zijn introductie in Nederland aan de Zeeuwse kust in 1918, inmiddels langs de gehele kust te vinden is? Kantel de kaart van Nederland 90 graden en je ziet hoe het landschap grotendeels gevormd wordt door een grote rivierdelta. In relatief korte tijd is de uitmonding van de rivier, als verbinding met de zee, door zowel menselijk als natuurlijk ingrijpen sterk veranderd. Dit heeft geresulteerd tot een ongelijke verhouding tussen landschap en mens: Nederland moet de stijgende Noordzee-spiegel onder bedwang houden. De 24 uurs-architectuur van pompen, sluizen, dammen en dijken heeft een landschap gegenereerd dat enkel met de behoeften van de mens rekening houdt, en niet tegemoetkomt aan de ecosystemische processen die geen onderscheid maken tussen land en water. Deze machinale controle heeft ertoe geleid dat de mens met een eenzijdige beleving van de tijd leeft. De getijden blijven veilig achter de dijk. De Zeeuwse Deltawerken zijn onze verdedigingslinie tegen de soms verwoestende golven en de Zuiderzee is zelfs helemaal verdwenen, na het aanleggen van de Noordoostpolder, Flevopolder en voltooiing van de Afsluitdijk.

In het brakke IJsselmeer heeft de maan geen zichtbare invloed meer op het komen en gaan van het water, en zijn vele dier- en plantensoorten samen met hun zoute leefomgeving verdwenen. Zo is ook het dagelijks ritme van veel Nederlandse vissersdorpen volledig stilgelegd nu het werk, dat hun kalender bepaalde, onmogelijk is gemaakt. Wetenschappers en schrijvers spreken ook wel van de ecocide van de Zuiderzee, een nauwkeurig door de mens uitgestippelde extinctie. Echter, dit plan is niet helemaal gelukt want het IJsselmeer heeft talloze nieuwe bewoners in de vorm van wieren en vogels gekregen, die op hun beurt ook weer nieuwe uitdagingen voor de Nederlandse grip op het water met zich meebrengen. Uit onderzoek door bentisch ecoloog Harm van der Geest is gebleken dat sommige van de kleinste organismen in het IJsselmeer zich niets aantrekken van de transformatie van zout naar zoet: in de bodem gedijen eencellige wezens die in een ‘fantoom-zee’ leven. Dat wil zeggen dat zij zich niets van de komst van de Afsluitdijk aantrekken en zich blijven schikken naar het ritme van eb en vloed, ook al zijn die getijden allang verdwenen uit hun leefomgeving. Het is precies die onvoorspelbaarheid die de scheurtjes toont in de menselijke dominantie van het landschap: de verandering van een ecosysteem valt niet tegen te houden. Of het nou de ontembaarheid van ‘invasieve’ soorten is, of de herinneringen aan voorgaande ecosystemen die op de meest onverwachte plaatsen worden opgeslagen. De eencelligen in de fantoomzeeën gaan door met leven zoals zij al millennia voor de komst van het brakke water deden. Zo liggen er in landschappen allerlei herinneringen opgeslagen aan verschillende manieren van leven, op een tijdschaal waar de 70 jaar sinds het afsluiten van de Zuiderzee slechts een microseconde is.

Hoe kunnen wij onszelf en elkaar aanleren om ons aan te passen aan de veranderlijkheid van een ecosysteem? Een wetenschapper die hier aandacht aan besteedt door het verleden in te duiken, is archeobotanist Mans Schepers. Hij doet al langere tijd onderzoek naar terpencultuur in het noorden van Nederland. Terpdorpen werden gebouwd op kleine, artificiële verhogingen in het landschap, zodat het omliggende land regelmatig kon onderstromen zonder de tussenkomst van dijken. In zijn werk onderzoekt Mans de relaties tussen de terpen en het omliggende landschap. Hoe gebruikte men mogelijk het omliggende landschap voor akkerbouw? In enkele testakkers van 2 x 2 meter, op de kwelders bij de Waddenzee, heeft hij geëxperimenteerd met de zouttolerantie van gewassen uit de terpencultuur. Met zijn historisch-ecologische onderzoek naar de invloed van terpenbouw op zowel landschappen als mensen, draagt Mans ook bij aan nieuwe speculaties voor de toekomst. Iemand anders die veel inspiratie heeft geboden voor SWEET – SWEAT is de Zeeuwse, inmiddels noodgedwongen gepensioneerde boer Martin, die al zijn hele leven suikerbieten verbouwt. Als boer weet Martin alles op het gebied van gewassen die al eeuwen goed toeven in een nat, zout landschap als dat van de Zeeuwse kust. Zijn landbouwpraktijk is nooit aan schaalvergroting overgeleverd, en dus schuilt de kennis van dit gewas en het landschap waar het groeit in zijn handen en in zijn hoofd. In 2018 pachtte de Onkruidenier een stuk van 10 x 10 meter van zijn land. Aan het begin van het groeiseizoen zaaide de Onkruidenier de zaden van strandbieten afkomstig van de andere kant van de zeedijk op deze kleine testakker om Martin’s suikerbieten weer in contact te brengen met hun voorouder. Aan het begin van de bietencampagne op 1 september 2018 oogstte de Onkruidenier de strandbieten van hun testakker en enkele suikerbieten van boer Martin om ze op performatieve wijze terug te brengen naar hun gezamenlijke oorsprong in zee.

Hoe ziet ons leven eruit als het volledig is aangepast aan onze omgeving, waar het water onderdeel uitmaakt van onze dagelijkse realiteit en de getijden ruim baan krijgen, zoals bij de vroegere terpbewoners? Hoe zou ons eten smaken als we het voedselsysteem aanpassen aan de dynamiek van het landschap? Het eerdergenoemde SWEET – SWEAT buigt zich over dit soort vragen, waarbij de Onkruidenier naar nieuwe interpretaties van herkomst zoekt in een transformerend klimaat. Dit vraagstuk kan ons ontelbaar veel mogelijkheden bieden, als er maar verschillende soorten kennis, wetenschappelijk of niet, samen worden gebracht. Want kennis kent veel verschillende vormen en plaatsen, maar wordt vaak gecompartimentaliseerd in plaats van met elkaar in verband gebracht. Wanneer de expertise zoals die van boer Martien in een breder ‘multiversum’ van kennis wordt opgenomen, dan opent dat de weg naar meer mogelijke antwoorden op vragen over hoe een natte, zoute toekomst er uit kan zien.

Terug naar het strand van Terschelling, waar Oerol-bezoekers met behulp van een reeks oefeningen een gangpad van de Interspecies Supermarket verkenden. ‘Tel hoeveel golven het duurt voordat je de duinen uit bent.’ ‘Trek een cirkel in het zand om je heen, en kijk en denk na over wie er allemaal te vinden zijn in de atmosfeer van deze bubbel.’ ‘Waar valt je schaduw eigenlijk op dit moment?’ Vergezeld door deze oefeningen en een gejutte fles of een kalkobject, volgde men de route terug naar zee, waar men aan de hand van een reeks vragen werd uitgenodigd een nieuwe plek in het immer veranderende voedselweb te vinden voor hun ‘product.’Vragen zoals: ‘In wat voor landschappen vonden de ingrediënten op het label van de lege fles hun herkomst?’ of ‘Op wat voor nog-niet-bestaande afdeling komt het hybride object in de toekomst te liggen?’ Met behulp van minimale ingrepen in het landschap, zoals gekleurde palen die de contouren van de vloed aangeven, legde de Onkruidenier de basis voor de installatie die geactiveerd zou worden door de festivalbezoekers. De gekleurde palen maakten het mogelijk de aanwezigheid van het water ook bij eb terug te traceren, waardoor het decor duidelijk maakte hoe rekbaar de kustlijn is, ook al is deze netjes in kaart gebracht. Omdat de flessen en kalkobjecten die door het publiek meegedragen werden de hele dag door op andere plekken op het strand belandden, veranderde de installatie continu. Transformaties spelen niet alleen in het verleden en de toekomst, maar vinden actief nu plaats, en wij zijn daar onderdeel van.

De supermarkt zoals we die kennen toont ons een omgekeerde realiteit, waar het verstrijken van de tijd en de invloed daarvan op het assortiment zo veel mogelijk naar de achtergrond zijn verplaatst. De Interspecies Supermarket opent de deuren naar een landschap waar verschillende levensvormen zich op unieke wijze tot elkaar kunnen verhouden en waar transformaties aan de lopende band plaatsvinden. Onderbreek, bij een volgend bezoek aan de supermarkt, maar eens het eeuwigdurende land-denken, met al haar seizoensloze gewassen en zoete producten die via Martins suikerbiet verre verwanten zijn van de zoutminnende strandbiet. Tel eens de verschillende soorten landschappen die schuilgaan achter de ingrediëntenlijst van een verpakking. Hoe zou zo’n lijst er eigenlijk uit zien wanneer we de zoute zee weer vrij toegang geven tot onze supermarkt?