Ineens zag alles geel en blauw

‘Iets klopt er niet aan die post’, merkt een collega twee dagen later op. ‘En trouwens, vind jij “als kleurenschrijver” hier wat van?’ vroeg ze. Dat is een vraag die ik mezelf ook stel. Kan ik en mag ik als kleurenschrijver, mijn gedachten en twijfels uiten over kleuren die politieke lading krijgen? Al eerder begon ik aan een stuk over het misbruik van de kleur groen in de communicatie van onderwerpen rondom klimaat. En een essay over de verbintenis tussen regenboogkleuren en alle mensen die niet heteroseksueel of cisgender zijn, ligt ook al tijden in een la. Maar tot nu toe strand ik en loop ik weg omdat ik mijn bijdrage vanuit kleur te mager vind in het licht van deze onderwerpen. Ik mag dan misschien vinden dat de kleuren misbruikt worden, een te abstraherend en oppervlakkige uitwerking hebben, vaak niet accuraat zijn en zelfs discriminatie in de hand werken, maar bij deze emancipatoire onderwerpen is dat uiteindelijk ondergeschikte informatie. Deze onderwerpen moeten op de kaart komen te staan om besproken en veranderd te worden. Een vertaling van deze maatschappelijke, inhoudelijke, belangrijke onderwerpen naar kleurcombinaties is vaak sterker en makkelijker herkenbaar dan een vertaling in woorden. Zo ook nu. Steun betuigen aan mensen uit Oekraïne is belangrijk, kritisch kijken naar kleuren is geneuzel.
Toch probeer ik het deze keer niet te laten zitten bij een poging. Want zoals mijn collega al zei, er klopt iets niet aan die geelblauwe posts.

Op de detailfoto van Het Melkmeisje zie ik de taille van het meisje waarop het gele lijfje van haar jurk in een blauw schort steekt. Het geel is flets beigegeel met lichtbruine tonen, groen en lila die diepte en textuur aan de stof geven. Dit geel lijkt in de verste verte niet op het veel stralender goudgeel van de Oekraïense vlag. Het blauwe schort bloest in plooien waar het de taille van de jonge vrouw omsnoert. De blauwe glans is het typische Vermeerblauw: Ultramarijn, gemaakt van de lapis lazuli steen uit Afghanistan. Net als het geel in dit schilderij is ook het blauw niet het blauw van de Oekraïense vlag. Bovendien is in de Oekraïense vlag de bovenste horizontale streep blauw en de onderste geel, dus eigenlijk zouden ze het schilderij op de kop moeten hangen met de gele taille onder en de brede blauwe heupen boven. Tot hier wellicht nog opmerkingen van een kniesoor, maar nog even over dat blauw.

In het Nederlands onderscheiden we verschillende blauwtinten door blauw te mengen met bijvoorbeeld wit of zwart. Door die menging ontstaan er verschillende varianten. Maar of we het nu als licht- of donkerblauw benoemen, blauw is blauw. In het Oekraïens is dat niet het geval, deze taal onderscheidt namelijk twee blauwen: (синій) Syniy en (блакитний) Blakytnyy.
Syniy is blauw en Balkytnyy is hemelblauw en dat zijn geen varianten van elkaar maar twee op zichzelf staande kleuren. Ik vond dit lang niet te bevatten tot ik de link maakte met roze en rood. Iemand die kleuren mengt met verf weet dat je roze kunt maken door aan rood wit toe te voegen. Roze is op die manier een variant van rood. In het bekende kleurboekje Werner’s Nomenclature of Colours uit 1814, een van de eerste indelingen van kleur naar categorieën, worden kleuren als paars, bruin, grijs, en oranje als zelfstandige kleuren onderscheiden. Maar roze heeft hier nog geen eigen categorie, roze is in dit boek nog een variant van rood. Tegenwoordig is roze voor ons wel degelijk een eigen kleur die je niet met rood moet verwarren. De kleur van een brandweerauto is rood, niet roze. Het sportpakje van een Ajaxspeler is rood met wit, niet roze met wit en een flamingo heeft een zalmroze verenkleed, geen lichtrode. Precies op die manier is in het Oekraïens hemelblauw geen variant van blauw maar een eigen kleur en ook de kleur die voorkomt in de Oekraïense vlag.

Hoewel ik al dagen internet afspeur, vond ik het antwoord op welk blauw de Oekraïense vlag heeft, niet met honderd procent zekerheid. Op verschillende Oekraïense websites over de nationale tweekleur kon ik namelijk vaak beide blauwtermen ontcijferen. Een kunstenaar uit Oekraïne vertelde me dat Blakytnyy, hemelblauw, correct is om de kleur van de bovenste streep aan te duiden. Een ezelsbruggetje is de vergelijking tussen de vlag en een beeld van een typisch Oekraïens landschap. Dan weet je niet alleen welke kleur boven en welke onder moet, maar ook welk blauw de juiste is. Het blauw verwijst namelijk naar een strakblauwe Oekraïense hemel boven een uitgestrekte vlakte van goudgele graanhalmen, vertelt ze. Als ze nog even nadenkt voegt ze toe dat ze het verschijnen van beide kleurnamen op de websites over de vlagkleuren wel begrijpt. Ze kent mensen die naar de kleur verwijzen met het woord voor blauw, Syniy, en er het woord voor hemel aan toevoegen. Dat kan op zich ook, zegt ze. Ik vraag haar of ze wel eens twijfelt of iets hemelblauw of blauw is. Nee, waarom zou ik? antwoordt ze. Ja inderdaad, waarom zou ze. Even later als ik naar de kleurvlakjes in Werner’s Nomenclature kijk onderscheid ik zonder twijfel de roze vierkantjes van de rode. Het kost niet meer dan een oogopslag.

Ik schrijf dit omdat ik de relatie tussen het waarnemen en het benoemen van kleuren intrigerend vind. Wat zien mensen die de Oekraïense taal spreken als ze naar een schakering blauw kijken en wat zien Nederlandstalige mensen? Hoogstwaarschijnlijk zien we hetzelfde maar benoemen we het alleen anders. Of heeft die andere indeling en benaming invloed op hoe we kijken en dus op wat we zien? Laat het een ons nauwkeuriger waarnemen dan het ander? Het hemelblauw van de Oekraïense vlag is lichter dan het blauw van de Nederlandse. Ook het blauwe hartje van onze emoji bibliotheek is veel te donker. Wat we eigenlijk doen met de foto’s waarin iets blauws en iets geel te zien is en waarmee we Oekraïne willen steunen is vergelijkbaar met een roze, wit, blauwe combinatie die Nederland tot steun zou moeten zijn. Niet alleen onnauwkeurig maar gewoon totaal de plank mis.

En ook bij bovenstaande kun je nog denken, ja nou en? Misschien moet het hemelblauw zijn in plaats van blauw, maar iedereen begrijpt toch wat we bedoelen? En zijn de goede bedoelingen hier niet het belangrijkste? Schoonheid als troost, zoals het onderschrift van de Melkmeisjes’ post luidt, is toch niet mis te verstaan? Daar ga ik dan in dit stuk voor de laatste keer terug naar het blauw. Het gaat over het typische Vermeerblauw dat absoluut ook de kleur is van onrecht en ongelijkheid, maar dan wel van een geheel andere regio met een andere agressor.

Het diepblauwe ultramarijn was voor Vermeer een belangrijke kleur. Het pigment werd door middel van een ingewikkeld proces gemaakt van de lapis lazuli steen die een zeer asymmetrische verhouding blootlegt tussen het gebied waar de steen vandaan komt en het gebied waar het pigment in schilderijen werd gebruikt. De kunstenaar Pieter Paul Pothoven maakte verschillende projecten over deze scheve geschiedenis.
Ik ontmoette hem in de ateliers van Het Rijksmuseum in 2012 tijdens een Masterclass voor Nederlandse kunstacademie studenten. Toen hij ons over zijn lapis lazuli en zijn reis naar Afghanistan en de grotten waar de steen gedolven werd vertelde, riep hij uit: ‘Zo irritant, dat die steen en die kleur zo mooi is. Die esthetiek werkt mijn verhaal tegen.’ We moesten er om lachen, hoe kan esthetiek nou je verhaal of kunstwerk dwarsbomen? Tijdens de lockdown periode pakte Pothoven zijn blauwe project weer op en tot eind vorige maand was zijn werk te zien in de Haagse galerie Dürst Britt & Mayhew.
Op de website vind ik de treffende vergelijking, in kleuren uitgedrukt, die het punt van Pothoven blootleggen: de intens blauwe kleur die wij in Vermeers werk verbinden met grootste termen als vrijheid, oneindigheid, pure schoonheid, kleurt in de grotten waar de steen gewonnen werd en in de longen van de mensen die in deze mijnen de stenen delven niet hoogdravend blauw maar stofgrijs. Wat hier in de westerse kunst tot diepzinnige bijna religieuze hoogtes leidde, leidde in Afghanistan tot ziekte, armoede, ongelukken en vaak zelfs de dood. Nog steeds is een veel vertelde anekdote bij dit ultramarijn gemaakt met de lapis lazuli steen dat het zo duur was en dat het daarom frappant is dat Vermeer er niet alleen details mee schilderde maar het zo kostbare blauw zelfs als ondergrond in zijn schaduwpartijen gebruikte. Ik kan niet anders dan de enorme wrangheid in die anekdotes zien. Kostbaar uitgedrukt in geld tegenover kostbaar uitgedrukt in mensenlevens.

Ik heb nu de neiging om op te schrijven dat ik de post van het museum, of al die andere blauwgeel Oekraïne steunposts, niet probeer te bashen en dat ik heus de goede bedoelingen zie, naast de enthousiaste reacties van vele volgers. Maar als kleurenschrijver heb ik eraan toe te voegen dat kleuren niet zo oppervlakkig zijn als we vaak denken. Want je kunt, hoe goed je het ook bedoelt, zomaar een totaal verkeerde kleur gebruiken, zoals blauw in plaats van hemelblauw en je kunt ook zomaar een beeld gebruiken dat bol staat van scheefheid en onrecht. Sociale media lenen zich goed voor oppervlakkigheid en algemeenheid, kleuren niet. Die onthullen altijd veel meer.