‘Ik bedoel dat er in elke tijd mensen zijn die niet in de mode zijn’ – Marcel Duchamp
Toen in 1917 een toiletpot voor de commissie van de ‘Society of Independent Artist’ verscheen, herkenden zij het ongetwijfeld gewoon als de pisbak uit het nabijgelegen café. Marcel Duchamp leverde dit als kunstwerk in onder de pseudoniem R. Mutt. Deze commissie, waar Duchamp ook deel van uitmaakte, wees het werk af. Het werd niet tentoongesteld en verscheen niet in de catalogus, het werk verdween. Nu, honderd jaar later is Fountain hét voorbeeld van het dadaïsme en de anti-kunst. Iets dat je in alle etalages van een sanitaire winkel kan vinden werd dusdanig opgesteld dat het zijn eigenlijke functie verloor achter een titel en zienswijze. Duchamp creëerde een nieuwe gedachte voor het object maar vooral over de kunst. Echter werd de waarde van dit kunstwerk in zijn tijd niet opgemerkt. ‘Ik bedoel dat er in elke tijd mensen zijn die niet in de mode zijn. Dat hindert niemand. Of ik er nu was of niet, dat deed er niet toe. Pas nu, veertig jaar later, vindt men dat er veertig jaar geleden dingen zijn gebeurd die een aantal mensen hadden kunnen hinderen. Maar daar bekommerde niemand zich toen om!’ vertelde Duchamp in 1966 in een van de vele gesprekken met de Franse kunsthistoricus Pierre Capanna.
Afgelopen februari verscheen er een lijst met de 50 belangrijkste kunstenaars van Nederland. ‘Hiermee wordt de invloed (en het succes) van exposities van kunstenaars gemeten, ofwel: de professionele aandacht die een kunstenaar krijgt toebedeeld. Nota bene: dit staat los van economisch succes.’ Wordt er gezegd over de zogenoemde Artist Ranking Tool die is gehanteerd bij het samenstellen van de lijst. Ik stoor mij aan dit soort lijsten. Wat zeggen ze eigenlijk en houden ze niet vooral zichzelf in stand? Het is daarnaast ook een trap in het gezicht van al die kunstenaars die ook relevante werken maken, maar toevallig niet in het MoMA terecht zijn gekomen. Alsof zij zonder ‘professionele aandacht’ niet als succesvol gezien kunnen worden. Duchamp had in het begin van zijn carrière nooit een plek gekregen op een van deze 50 plaatsen, terwijl, als we nu een lijst maken over die tijd, hij ver boven alle anderen zal zweven wat betreft nalatenschap.
‘Iedereen heeft een project nodig.’
Vandaag de dag zijn er genoeg kunstenaars waar de grote musea geen oog voor hebben maar die wel al jaren bouwen aan een stevig, ingekeerd oeuvre. Kunstenaars die gestaag doorgaan, maar waarvan de beelden niet direct op Instagram verschijnen of zijn te vertalen naar bezoekersaantallen. Dit zijn vooral kunstenaars die zich bezighouden met hun eigen ‘obsessie’, iets dat hen lange tijd vast grijpt en waar zij hun hele oeuvre aan wijden. Zo schreef de Russische kunstenaar Ilya Kabakov in de catalogus van zijn tentoonstelling Het paleis van de projecten, ‘Iedereen heeft een project nodig’. Deze uitspraak geldt voor veel van die ‘gestaagde kunstenaars’. Het intrigeren van hun thematiek is nodig zodat zij zich uiteindelijk kunnen vastklemmen in een project, om vervolgens net als Duchamp zich weinig aan te trekken van de mogelijke aandacht voor of vraag naar het desbetreffende werk.
Kunstenaar Hans Vijgen liet zich inspireren door deze quote van Kabakov. Hij heeft een langdurige en geconcentreerde aandacht voor één onderwerp die hij zichtbaar maakt in zijn werk. Midden door zijn atelier loopt een rode lijn door naar de tuin, die letterlijk de rode draad van zijn werk symboliseert. Zijn werktafel bevindt zich op de noordelijke breedtegraad 51° 34.191’ en vanuit deze coördinaten gaat Vijgen de lengte- en breedtegraden over de gehele wereld af. Deze ontmoetingen met zijn rode draad worden gedocumenteerd in foto’s, tekeningen, typografische kaarten, maquettes en filmopnames. Vijgen brengt al zijn documentatie onder in een groeiende bibliotheek waarvan hij de archiefkasten exposeert samen met enkele uitgestalde objecten. Vijgen bevraagt zichzelf over zijn werkwijze; maakt een kunstenaar die lange tijd met hetzelfde onderwerp bezig is en zichzelf voortdurend herhaalt niet eigenlijk zelfportretten?
De vraag die Vijgen stelt slaat terug op de mogelijkheid van reflectie en communicatie van een langdurig project. Kunstenaar Karin van Pinxteren houdt zich in haar projecten, wellicht onbewust, ook bezig met deze vraag. Zij vervormt tekst tot beeldende kunst waarmee zij de toeschouwers in contact wil laten komen met elkaar en hen dieper wil laten graven in hun eigen zijn. Hierbij is zij zelf afwezig maar niet onzichtbaar. Over haar installaties, performances, video’s, beschouwingen op haar blog Nachtportier en korte poëzie zegt zij het volgende, wat ook zo een antwoord had kunnen zijn op de vraag van Vijgen: ‘Je ziet de ander, je bent jezelf, daarentegen kun je jezelf alleen in de spiegel helemaal zien. Concluderend is het eigen bestaan redelijk onzichtbaar terwijl het bestaan van anderen geheel in beeld is. Hieruit ontstaat de wil tot reflecteren en communiceren, die manieren zijn om het eigen bestaan concreet te maken.’ Door een uitwerking van een persoonlijk langdurig project wordt er een beeld van je onzichtbare zelf zichtbaar.
‘Ik bedoel dat er in elke tijd mensen zijn die niet in de mode zijn’
Duchamp deed in een van de vele gesprekken met Capanna de zeer passende uitspraak: ‘Ik bedoel dat er in elke tijd mensen zijn die niet in de mode zijn’. Via deze weg zou ik graag een aantal kunstenaars uitlichten die op dit moment in de media, in de musea en in de algemene opvattingen over dat wat kunst zou moeten betekenen, relatief onzichtbaar zijn. Er wordt dan niet gesproken over kwaliteit of succes, maar het gaat over de huidige tijdsgeest waar deze oeuvres misschien wel niet in passen. Wat opvalt aan deze kunstenaars is dat ze allemaal vrij ingetogen en subtiel te werk gaan. Alsof wij het moeilijk vinden om vandaag de dag aandacht te hebben voor de beelden die juist niet schreeuwen, maar fluisteren. Het zou mij dan ook niet verassen dat over 40 jaar die subtiele stem gevierd wordt.
Mirjam Kuitenbrouwer doorgrondt begrippen als waarneming en werkelijkheid. Door afstand te nemen in een filosofisch proces krijgt Kuitenbrouwer grip op deze relatief verwarrende begrippen. Maar hoe neem je afstand tot de werkelijkheid? Doormiddel van een glasachtige lens die dient als kader of camera is haar antwoord. In haar zwart-wit foto’s aanschouw je de werkelijkheid door een gebolde lens of een raam. En in het werk Experience is the Angled Road word je uitgenodigd om door een reeks van lenzen de werkelijkheid te bewonderen.
Florette Dijkstra is in haar oeuvre op zoek naar de ‘lege plekken’ in de kunstgeschiedenis waar zij in tekeningen, schilderijen en teksten verslag van doet. Wat gaat er vooraf aan het creëren van kunst en wat volgt erop? Een antwoord vindt Dijkstra door vergeten personages achterna te reizen. Bijvoorbeeld de potloodtekeningen De werkkamer van Gret Palucca die zij maakte tijdens haar reis langs werkkamers van schrijvers en kunstenaars die ze bewondert. De werkkamers zijn van bekende schrijvers of kunstenaars die bouwen aan een stevig oeuvre maar niet de aandacht en ‘status’ krijgen die ze volgens Dijkstra wellicht verdienen.
Anna Lange is een ontwapenende kunstenaar en ruimtevaarder, als ik Alex de Vries mag geloven. Ze maakt de onbenaderbare wereld benaderbaar door het te verbeelden met film, fotografie en neon. In haar werk krijgen vanzelfsprekende handelingen een aangrijpende betekenis. Zoals in haar film Locus Pocus; in deze film zie je een oudere vrouw in een fotoalbum bladeren waaruit de foto’s zijn verdwenen maar zij ziet ze nog.
‘Kwaliteit neemt de tijd en overwint uiteindelijk de onzichtbaarheid.’
In dit artikel mogen de machtsverhoudingen in het hedendaags kunstklimaat niet over het hoofd worden gezien. Kunstenaars met bijvoorbeeld een andere, diverse culturele achtergrond hebben jarenlang structureel minder snel aandacht gekregen in de Nederlandse voornamelijk witte kunstwereld. Ook al lijkt dit gelukkig langzaam te veranderen door onder andere de Code Culturele Diversiteit, die hulp biedt bij de verankering van culturele diversiteit in de kunstsector, is het bovengenoemde lijstje dat ik samenstelde voor dit artikel nog steeds ‘wit’. Tijdens de zoektocht betrapte ik mijzelf op het feit dat ik geen enkele kunstenaar wist te noemen met een andere culturele achtergrond die al jaren ongezien fantastisch werk maakt. Het is confronterend dat ik als witte schrijver hun namen en werk niet ken. Ik besloot Rob Perrée te mailen, hij is een schrijver en curator die zich focust op Afrikaanse en Caribische hedendaagse kunst en hij kwam met een prachtige uitkomst op mijn zoektocht, namelijk met de kunstenaars El Anatsui en Abdoulaya Konaté. Ik weet dat deze kunstenaars nu wel een internationale bekendheid hebben, maar de loop van hun oeuvres laat zien dat Duchamp gelijk heeft. Kwaliteit neemt de tijd en overwint uiteindelijk de onzichtbaarheid. Perrée mailde dan ook: ‘Beiden zijn op dit moment internationaal bekend, beiden hebben er lang voor moeten werken om zover te komen, beiden – en dat is typerend – delen ze hun succes met hun achterban. Ze zijn bekend geworden door de hoge kwaliteit van hun werk. En werden op grond daarvan opgepikt door Westerse galeries. Ik heb ze allebei ontmoet en ze zijn de bescheidenheid zelve.’
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl